Պառլամենտը հանգստավայր չէ

«Առաջին լրատվականի» զրուցակիցն է ԵՊՀ Սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի կիրառական սոցիոլոգիայի ամբիոնի վարիչ Արթուր Աթանեսյանը:

– Սոցիալական ցանցերը այսօր Հայաստանում մեծ տարածում են գտել և դրանցում ընթացող շատ քննարկումներ բավականին լուրջ են և կարևոր: Սոցիալական ցանցերը շատ արագ են արձագանքում երկրում տեղի ունեցող իրադարձություններին և շատ հաճախ հենց այդ ցանցերն են կատարում կազմակերպչական, մարդկանց մեկ գաղափարի և նպատակի շուրջ հավաքելու ֆունկցիան: Ձեր գնահատմամբ, սոցիալական ցանցերն ի՞նչ դեր ունեն քաղաքացիական հասարակության ձևավորման և կայացման մեջ:

– Սոցիալական ցանցերի արդի գործառույթներն այսօր, անշուշտ, կարևոր են և որոշ հարցերում նաև մարդկային հարաբերություններում հեղափոխական նշանակություն ունեն: Մասնավորապես, Facebook ինտերնետային սոցիալական ցանցի «բնակիչներն» ավելի շատ են, քան որոշ պետությունների բնակչությունը: Սակայն, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների դերը քաղաքական կյանքում չպետք է գերագնահատել: Պետությունն է, որ հարյուրավոր տարիներ զբաղեցնում է մենաշնորհային դիրքը հասարակության կառավարման հիմնական հարցերում, և որևէ սոցիալական ցանց պետությանը չի փոխարինի: Իհարկե, պետության դերը հասարակական կյանքում մշտապես վիճարկվում է, և քաղաքացիական հասարակություն հասկացությունը հենց այդ նպատակին է ծառայում: Չպետք է մոռանալ, որ հենց քաղաքացիներն են պետությանը լիազորել այն իրավունքներով և պարտականություններով, որոնցով հանդերձ պետությունը պիտի իրականացնի կառավարման գործընթացները: Մասնավորապես, պետությունն է ապահովում ազգային և հասարակական անվտանգությունն ու համերաշխությունը, և այս դերերում պետությանը ոչ մի այլընտրանքային կառույց լիարժեքորեն չի փոխարինի: Եվ եթե անգամ պետությունը չի կատարի իրեն վստահված գործառույթները, չապահովի կարգուկանոն, հասարակական համերաշխություն և խաղաղություն, տնտեսական բարեկեցություն և զարգացում, այն ուշ թե շուտ կփոխարինվի, բայց ոչ` Ինտերնետային սոցիալական ցանցերով կամ այլ կառույցներով, այլ դարձյալ` մեկ այլ պետությամբ:

–  Եգիպտոսի և Թունիսի արդի հեղափոխական շարժումները սկսվեցին հենց սոցիալական ցանցերից, հենց Facebook-ում սկսվեցին բողոքի դրսևորումները և հենց այնտեղ որոշվեց փողոց դուրս գալու օրն ու ժամը: Պարոն Աթանեսյան, Ձեր կարծիքով, սոցիալական ցանցերը կարո՞ղ են դառնալ 21-րդ դարի հեղափոխությունների հիմնական դրոշակակիները:

– Նախևառաջ, սոցիալական ցանցերը միշտ եղել են և կլինեն` այդպիսին է ցանկացած հասարակության կառուցվածքը: Ցանկացած հասարակության մեջ մարդիկ կապված են ուղղակի և միջնորդավորված կապերով, և այդ կապերի շնորհիվ իրականացնում են իրենց գործունեությունն ու միջանձնային հարաբերությունները, այնպես որ սոցիալական ցանցը գոյություն ունի անկախ արդի տեղեկատվական տեխնոլոգիաներից: Այլ հարց է, որ ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաները, մասնավորապես` բջջային հեռախոսակապն ու Ինտերնետը, նպաստում են իրական սոցիալակն ցանցերի զարգացմանը, տեղեկատվության փոխանցման և կապի արագացմանը և հեշտացմանը, որոնց շնորհիվ է, որ իրական սոցիալական ցանցերը մասամբ տեղափոխվում են ոչ-իրական, այսպես կոչված «վիրտուալ» աշխարհ: Սոցիալական տարբեր կապերով միավորված մարդիկ իրենց հարաբերությունների մի մասը տեղափոխում են ոչ-իրական դաշտ` նախընտրելով շփվել ոչ թե անմիջապես, այլև` հեռախոսով, Ինտերնետ-միջոցներով, դրանով իսկ իրական կապերի և հարաբերությունների մեջ ներդնելով միջնորդավորված շփման նոր ձևեր: Անշուշտ, նման շփումն ունի ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական հատկություններ, և լինելով արագ ու ապահովելով լայն ծածկույթ` «վիրտուալ» սոցիալական ցանցերը կարող են արագորեն մոբիլիզացնել մեծ քանակությամբ մարդկանց` որոշակի գործընթացներին, մասնավորապես` ցույցերին մասնակցելու նպատակով, ինչը տեղի ունեցավ նաև վերջին իրադարձությունների ժամանակ Եգիպտոսում: Բնականաբար, Ինտերնետային սոցիալական ցանցը որպես չեզոք տեխնիկական հնարավորություն չի կարող լինել հեղափոխության պատճառը, բայց կարող է լինել դրա միջոցներից մեկը, և այդ իմաստով Եգիպտոսի դեպքերը նորույթ չեն: Դեռևս տասը տարի առաջ` 2001թ, երբ Ֆիլիպիններում նախագահ Ջոզեֆ Էստրադայի գործունեության անարդյունավետության պատճառով իրեն իմպիչմենտի ենթարկելու խնդիրն էր դրված, և սենատը հակված չէր իրենից հրաժարական պահանջել, հասարակությունը, դժգոհ լինելով Էստրադայից և իմանալով սենատում տիրող նախագահամետ տրամադրության մասին, կարճ ժամանակում միլիոնավոր ցույցեր հավաքեց, ողողեց մայրաքաղաքի գլխավոր փողոցները` պահանջեց արդարացի որոշում: Չորս օր շարունակված համազգային ցույցերի արդյունքում նախագահ Ջոզեֆ Էստրադան հրաժարական տվեց և, հեռանալով պաշտոնից, ամեն ինչում մեղադրեց «բջջային հեռախոսներով երիտասարդներին»: Եվ իրոք, այդ միլիոնավոր ցույցերը կազմակերպվեցին բջջային հեռախոսների sms հաղորդագրությունների միջոցով. մեկ շաբաթվա ընթացքում մոտ 7 միլիոն հաղորդագրություն է ուղարկվել նախագահ Էստրադային պաշտոնից հեռացնելու անհրաժեշտության և ցույցերի կազմակերպման մասին: Հիշեցնեմ, դա եղել է տաս տարի առաջ, երբ տեղեկատվական տեխնոլոգիաները ավելի թույլ էին, պակաս տարածված, քան այսօր:

Բայցևայնպես, տեղեկատվական արդի տեխնոլոգիաների, մասնավորապես Ինտերնետ-ցանցային միջոցների, բջջային հեռախոսների օգտագործումը արդյունավետության առումով միանշանակ չէ: Օրինակ` Բելոռուսում, որն ունի զարգացած տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ և նախագահական ընտրությունների ժամանակ դրանք փորձում էին օգտագործել ընդդեմ Լուկաշենկոյի, արդյունքի չհասան: Նույնը չհաջողվեց նաև ընդդիմությանը Իրանում` նախորդ նախագահական ընտրությունների ժամանակ: Ինտերնետային սոցիալական ցանցերի, բջջային հեռախոսների և այլ ժամանակակից տեղեկատվական միջոցների օգտագործումը քաղաքական շարժումների կազմակերպման գործում, անշուշտ, կարևոր է, բայց այդ ամենի հիմքում դարձյալ նրված է քաղաքացու ակտիվ դիրքորոշումը:

 – Արաբական աշխարհում, որտեղ կան կարծր սովորույթներ, այսօր եռում է հեղափոխության շունչը: Կարելի՞ է ասել, որ հասարակությունների մտածելակերպն է գնալով փոփոխվում և արդյո՞ք ցույցերը Եգիպտոսում դոմինոյի էֆեկտի տեսքով շարունակություն կունենան մյուս արաբական երկրներում:

– Փոփոխությունների հանդեպ մարդկանց վերաբերմունքը շատ հաճախ կախված է ազգային բնավորության առանձնահատկություններից, և երբ խոսք է գնում արաբական աշխարհի մասին, պետք է հաշվի առնել ավանդական դարձած վարքի ձևերն ու կանոնները, որոնցով այդ աշխարհի մարդիք առաջնորդվել են դարերի ընթացքում և առաջնորդվում են նաև այժմ: Ավանդական վարքը վերաբերում է նաև իշխանության ձևավորման և ընկալման ձևերին: Այդ մասին, մասնավորապես, մեկ դար առաջ գրել է հայտնի գերմանացի սոցիոլոգ Մաքս Վեբերը, որը սահմանել է ավանդական տիպի լեգիտիմությունը որպես այնպիսի իշխանություն, որին ընլակում և ընդունում են, քանի որ այդպես ընդունված է, քանի որ երկար տարիներ այդպես է եղել: Նման իշխանություն դառնում է ժողովրդի համար սովորական, կենցաղային դարձած երևույթներից մեկը, որի անհրաժեշտությունը կամ գործառույթները չեն վիճարկվում, թեև կարող են անբավարար և անարդյունավետ լինել: Այսպես, եթե եգիպտացիները հանդուրժել են իրենց նախագահին 30 տարի, ապա դա արել են և՛ մոմի լույսի տակ, և՛ էկեկտրականության, և՛ բջջային հեռախոսների, և՛ Ինտերնետային սոցիալական ցանցերի առկայության պայմաններում: Պրոբլեմը նրա մեջ չէ, թե կարող են արդյոք բնակիչները տապալել իրենց նախագահին, այլ ուզում են, թե ոչ: Եթե ուզենան, ապա կարող են նույնիսկ քարերի օգնությամբ դա անել: Արաբական աշխարհի պետությունների մեծ մասում իշխանության ձևավորումն ու գործառնությունը ավանդաբար բնույթ է կրում, ուստի հազվադեպ է վիճարկվում: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաները նման հարցերում զուտ միջոց են և կախված են դրանք կիրառողներից:

– Իսկ այդ դեպքում Ձեր նշած կատեգորիաների մեջ ի՞նչն է փոխվել:

– Փոխվել է այն, որ Եգիպտոսում իշխանությունն այլևս արդյունավետ չէ, այն, ինչ կարող է լինել ցանկացած պետությունում` ամենազարգացած և ամենահետամնաց: Եթե արդյունավետ չլինի Օբամայի իշխանությունը, ապա նրան էլ իմպիչմենտի կենթարկեն, անկախ բջջային հեռախոսներից և Facebook-ից, բնականաբար դրա վերաբերյալ քննարկումները մենք կտեսնենք Facebook-ում և այլ Ինտերնետային սոցիալական ցանցերում, սակայն ամեն դեպքում իշխանության արդյունավետությունը չափվում է ոչ թե տեղեկատվական միջոցների կողմից այդ երևույթների մատուցմամբ, այլ քաղաքականության իրականացման արդյունավետությամբ և հասցեականությամբ:

– Հայաստանում բնակչությունը դժգոհ է իշխանությունների գործունեությունից, բայց չի պայքարում, չի ըմբոստանում, օրինակ` եգիպտացիների պես: Այսօր հաճախ նշվում է, թե հայ ժողովուրդը սոցիալական բունտ, ըմբոստություն չի սիրում. Դուք համաձա՞յն եք այդ կարծիքի հետ:

– Լինելով արևելյան տիպի հասարակություն` մենք ավանդապաշտ ենք, նախընտրում ենք այն, ինչին սովոր ենք, մենք սովոր ենք դրան և այլևս չենք ուզում դա փոխել, լինի դա լավ, թե վատ երևույթ: Օրինակ` մենք սովոր ենք աղբի կույտերին քաղաքի կենտրոնում և նույնիսկ հարց չենք տալիս, թե ինչու է դա այդպես: Տեղումների ժամանակ մայրաքաղաքում տրանսպորտի աշխատանքն անպայման խափանվում է, և դա այնքան սովորական է դարձել, որ զարման ք առաջանցնում ոչ թե դա, այլև տրանսպորտի նորմալ աշխատանքը վատ եղանակին: Հայաստանցիները սովոր են ծխախոտը նետել գետնին, և դա անում են` ոչ թե գետինը կեղտոտելու նպատակով, այլ որովհետև այդպես հարմար է, այդպես սովոր են: Նույնը կարելի է ասել իշխանության հանդեպ վերաբերմունքի մասին. եթե այն արդյունավետ է աշխատում, մենք սովորում ենք այդ վիճակին և կարծում, որ այդպես էլ պիտի լինի: Եթե ոչ, ապա դարձյալ համակերպվում ենք, սովորում, ավանդույթ դարձնում:

– Այսինքն` հայ ժողովրդի «համբերության բաժակը» ե՞րբ է լցվելու:

– Նախ չպետք է մոռանալ, որ այդ «համբերության բաժակը» նույնն է հայ ժողովրդի բոլոր ներկայացուցիչների մոտ` թե շարքային քաղաքացիների և թե’ վերնախավի մոտ: Այն ինչ դուր չի գալիս շարքային հային, դուր չի գալիս նաև պատգամավորին: Տարբերությունն այն է, որ շարքային քաղաքացու կողմից այդ իրավիճակին դիմակայելու հնարավորություններն ավելի շուտ են սպառվում, քան` պատգամավորինը: Բայց ցավոք, լցվում է ոչ թե համբերության բաժակը, այլ Երևանից արտասահման մեկնող ինքնաթիռները և ավտոբուսները: Հայ ժողովուրդը, լինելով աշխատասեր, լինելով ելք փնտրող և գտնող, չհուսահատվող, ինչը կա նաև մեր հեքիաթների մեջ, ամենավատ վիճակից ելք է փնտրում և խնդրի լուծման փոխարեն այն շրջանցում է, ինչպես շրջանցում է օրենքը` դրան հետևելու փոխարեն: Հայ մարդը փնտրում է այն անցքը, որից կարելի է հիմնախնդիրներով լի համակարգից դուրս պրծնել, և այսօրվա հայաստանյան հիմնախնդիրները միասնական ուժերով լուծելու փոխարեն և’ շարքային քաղաքացին, և’ բիզնեսմենը, և’ պատգամավորը կարճաժամկետ կամ երկարաժամկետ հեռանկարում բռնել են օդանավակայանի ուղին: Կրկնեմ. նույնը վերաբերում է և’ պաշտոնյաներին, և’ շարքային քաղաքացիներին: Հարմարման հոգեբանությունը, հիմնախնդրի շրջանցելը` այն լուծելու փոխարեն, և վարքի համընդհանուր կանոններից շեղվելը սովորություն է դարձել: Օրինակ` երբ Ռուսաստանը հերթական անգամ թանկացրեց (և ապագայում անընդհատ կթանկացնի) Հայաստանին մատակարարվող գազի գինը, հայաստանյան ներկայացուցիչները փոխանակ մեղմեն հայ ժողովրդի առանց այդ էլ ծանր վիճակը` հարմարվեցին դրան, նաև` օգուտ ստանալով ստեղծված իրավիճակից, Ռուսաստանի կողմից սահմանված նոր գնին ավելացնելով համարյա նույնքանը` սեփական գրպանը լցնելու նպատակով: Շարքային բնակիչը, թանկ գնով գազ ստանալով դարձյալ չի ըմբոստանում, այլ մտածում է լրացուցիչ գումարներ հայթայթելու մասին այլ աղբյուրներից, և այդպես շարունակ: Բնականաբար, նման գործընթացներ երկար շարունակվել չեն կարող, և արդյունքում բերում են ամբողջ համակարգի բարոյազրկմանն ու քայքայմանը:

– Այսինքն մենք պասի՞վ ըմբոստացող ենք:

–  Ես կասեի, մենք ոչ թե պասիվ ըմբոստացող ենք, այլև` ակտիվ համակերպվող: Մասնավորապես` արտագաղթող մարդը քաջ գիտակցում է, որ պիտի իր գնացած երկրում այնքան ակտիվ ու ճկուն լինի, որպեսզի կարողանա ոչ միայն գոյատևել, այլ նաև հարստանալ, գերազանցել տեղացիներին: Սա ակտիվ հարմարման մտածողություն է, բայց հայերիս դեպքում հազվադեպ է համընկնում հայրենասիրության, սեփական պետության հանդեպ հավատքի և փոխադարձ վստահության հետ:

Երբ հրեաները ներդրումներ էին անում սեփական պետության մեջ և սկսած վերնախավից մինչև շարքային քաղաքացի անպատվաբեր չէին համարում կառուցել իրենց քաղաքները, մաքրել փողոցներն աղբից, օրինակ ծառայել սեփական երեխաներին և նույնը պահանջել անխտիր բոլորից` նախագահին և վարչապետից սկսած մինչև շարքային քաղաքացին, ապա Հայաստանն իր անկախության 20 տարիների ընթացքում ռազմավարական նշանակություն ունեցող նման մշակույթ չի ձևավորել:  Անձի դեպքում 20 տարեկան լինելը հասունության նշան է, այդ տարիքում նույնիսկ կարելի է ամուսնանալ և երեխա ունենալ: Հայաստանն այսօր 20 տարեկան է դառնում, բայց ի վիճակի չէ «երեխա ծննդաբերել», որովհետև չի հասունացրել պետական իշխանության մարմինների արդյունավետ և հասցեական գործունեությունը, չի կայացրել բոլորի համար ընդհանուր և պարտադիր օրենսդրական դաշտը, չի ապահովել օրենքի գերակայության համակարգ և հայրենասիրության մշակույթ: Մենք չենք արժևորել անխախ պետություն լինելու բուն արժեքը, չենք վայելում հասունությունը և չենք ապացուցում ինքնուրույն ճիշտ որոշումներ ընդունելու մեր կարողությունը: Միայն իշխանություններին մեղադրելը միակողմանի և սխալ կլիներ. դա բոլորիս խնդիրն է: 

– Իշխանական կոալիցիայի անդամներն այսօր իրենց ճակատագիրը գալիք ընտրություններում կապում են դրսի, մասնավորապես Ռուսաստանի հովանավորության հետ և ոչ մեկին հետաքրքիր չէ, թե ում է նախընտրում ժողովուրդը: Կարծես թե ժողովուրդն էլ համակերպվել է այդ հանգամանքի հետ: Ձեր կարծիքով, ինչո՞ւմն է խնդիրը:

– Համակերպումը հատուկ է մեզ և մենք սովոր ենք, որ իշխանությունը մեզանում ձևավորի դրսի ազդեցությամբ, այնպես, ինչպես սովոր ենք, որ մեր փոխարեն դրսի աղբը ինչ-որ մեկը պիտի հավաքի, և փոխանակ չաղտոտենք մեր բնակավայրը` դժգոհում ենք, թե ինչու է այն աղբի մեջ կորած, մեծ և փոքր խնդիրների մեջ մեղադրում «իշխանություններին», «ընդդիմությանը», «աշխարհի հզոր պետություններին», և այլն: Նույնը վերաբերում է նաև Ձեր հարցին: Եթե որևէ քաղաքական ուժ իր ջանքերի, աշխատանքի, հայրենասիրության և ազգային շահերին նվիրվածության շնորհիվ իրոք վաստակի բնակչության աջակցությունը, ապա Ռուսաստանը կամ մյուսները ոչինչ չեն կարող փոխել, որովհետև դա քո տան բնակիչների որոշումն է, և հարևաններդ այն չեն կարող փոխել: Ոչ Ռուսաստանը, ոչ Ամերիկան չեն գնալու որևէ պետության բնակչության դեմ, նրանք գնում են միայն լիդերի դեմ, այն էլ` իրենց պետություններում անարդյունավետորեն կառավարող և հեղինակազուրկ լիդերների, ինչպես Եգիպտոսի նախագահն է, կամ Սադդամ Հուսեյնն էր Իրաքում: Դարձյալ, ցավոք, Հայաստանի անկախության տարիների ընթացքում ոչ մի առաջնորդ լիարժեքորեն չի օգտագործել բնակչության աջակցությունը, ներուժը, վստահությունը, մտավոր և մասնագիտական ունակությունները, աշխատասիրությունն ու հայրենասիրությունը. բոլորին բնակչության զուտ անձնագրային նտվյալներն են հետաքրքրում:

– 2011-ը նախընտրական տարի է, պարոն Աթանեսյան, Ձեր գնահատմամբ ո՞ր լծակներն են որոշիչ լինելու առաջիկա ընտրություններում: Արդյո՞ք այս անգամ էլ գործելու են ավանդական «դրսի դաբրոն», ընտրակաշառքը, քվեաթերթիկներ լցնելը, թե՞ փոփոխություններ, այդուամենայնիվ, կլինեն:

– Ցավոք սրտի մենք ոչ միշտ ենք դրական ավանդույթներ պաշտում, մասնավորապես, վերջին ժամանակներում հիմնականում չենք պաշտում ավանդական ընտանիքի արժեքները, կրոնական ավանդույթները: Բայց, ցավոք, քաղաքականության մեջ մեզանում արմատացած այդ բացասական ավանդույթները մենք պահպանում ենք և շարունակում: Ձեր նշած բոլոր երևույթները լինելու են, կրկնվելու են և շարունակվելու են: Ցավոք, չի երևում, որ այն մարդիկ, ովքեր ջանում են զբաղեցնել Ազգային ժողովի աթոռները, մտածեն այն մասին, որ այդ աթոռը զբաղեցնելով սկսելու են զբաղվել բնակչության խնդիրներով, լծվելու են ծանր հանրային հոգսերին: Այսօր Ազգային ժողովում հայտնվել ցանկացողները որպես դժվար փուլ պատկերացնում են ոչ թե պատգամավորի դերում ժողովրդին ծառայելը, այլ` Ազգային ժողով հասնելը, այդտեղ հայտնվելը, որից հետո պատրաստվում են հանգստանալ և վայելել, մոռանալով, որ պառլամենտը հանգստավայր չէ: