Հայաստանը նշում է Առաջին հանրապետության հռչակման 103-րդ տարեդարձը: 103-րդ տարեդարձը ավելի շուտ հենց նշում ենք, քան տոնում, քանի որ երկրում իրապես չկա տոնական տրամադրություն, այն պատճառների հետևանքով, որոնք վերստին թվարկելը թերևս ավելորդ է: Միևնույն ժամանակ, 103-րդ տարեդարձը ցավալիորեն աննախադեպ է, աննախադեպ է իր այժմեականությամբ, իր պատմա-քաղաքական հրամայականությամբ, պատմության կրկնության իր փւլային արդիականությամբ:
Հայաստանը Առաջին հանրապետության հռչակումից մեկ դար անց գործնականում հայտնվել է պատմա-քաղաքական գրեթե նույն միջավայրում, ինչ հարյուր տարի առաջ, գրեթե նույն պատմա-քաղաքական ճամփաբաժանի առաջ, երբ ամբողջ սրությամբ կանգնած է պետության լինելու չլինելու հարցը, և այդ հարցը կանգնած է երկու մեծապետական հավակնության արանքում՝ Ռուսաստան և Թուրքիա: Իհարկե բոլորովին հակված չեմ նույնացնել մեկ դարի տարբերությամբ իրավիճակները բացարձակ իմաստով: Առավել ևս, որ այդ փորձը ոչ միայն անիմաստ և անպտուղ է, այլ նաև անհիմն : Մեկ դար առաջ Հայաստանը ըստ էության համանման միջավայրում էր, սակայն էապես տարբեր աշխարհում, էապես տարբեր աշխարհաքաղաքական և տեխնոլոգիական միջավայրում: Իսկ այստեղ արդեն ցանկացած մանրուք ի վիճակի է բերել մեծ փոփոխությունների: Եվ այդ իմաստով, առանցքայինը թերևս այն հետևությանը գալն է, որ պատմությունը գործնականում չի կրկնվում, կրկնվում են սխալները, որոնց հետևանքները հետո ավելի շուտ կլիշեների գայթակղիչ ազդեցությամբ վերագրվում են պատմության կրկնությանը: Կրկնվում են սխալները, որոնք միշտ հանգեցնում են նոր հետևանքի, գուցե պատմականին նման, բայց նաև էապես տարբեր: Այդ առումով, գործնականում կլիշեանման է հնչում և այն, որ պետք է դասեր քաղել Առաջին հանրապետության պատմությունից, ներկայիս հանրապետության ճակատագիրը այլ կերպ կերտելու համար: Բանն այն է, որ հնարավոր չէ դասեր քաղել հիմնավորապես տարբեր աշխարհաքաղաքական իրավիճակներում կիրառելու համար, ինչպես հնարավոր չէր 1994 թվականի հաղթական պատերազմի դասերով հաջողության հասնել 2020 թվականի հինգերորդ սերնդի պատերազմում:
Պատմությունը պետք է ուսումնասիրել, հասկանալ, գնահատել, սակայն չքաղել դասեր, որովհետև մինչ մենք պատմությունից մի դաս ենք քաղում, 21-րդ դարի արագությունների աշխարհն այդ ընթացքում հասցնում է փոխվել մի քանի անգամ: Ներկայիս դարում հաղթանակի են հասնում այն հասարակությունները, ժողովուրդներն ու պետությունները, որոնք կարողանում են դարի արագությանը համարժեք հաշվել, կանխատեսել, դիտարկել ապագան՝ առանց պատմական համեմատությունների գայթակղությանը տրվելու: Սա չի նշանակում արժեզրկել պատմությունը, այդ թվում իր ուսանելի նշանակությամբ: Սա նշանակում է չդառնալ այդ պատմոության հոգեբանական և մեթոդաբանական գերի, հիշել պատմություն, տոնել դրանում հաջողությունները, լիցքավորվել դրանցով, սակայն «դաս քաղել» այլևս ապագայից, կամ առնվազն՝ ներկայից:
