«Առաջին լրատվական»-ի Realpolitik հաղորդաշարի հյուրն է 1991-1997թթ. Հայաստանի նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հատուկ հանձնարարություններով դեսպան, ինչպես նաև իր կոչումով պատմաբան Ժիրայր Լիպարիտյանը:
Պարո՛ն Լիպարիտյան, Դուք Ղարաբաղյան հակամարտության նախնական շրջանի կարգավորման կարևոր մասնակիցն եք եղել և այսօր՝ այս հարափոփոխ ժամանակահատվածում, երբ ամեն օր, ամեն ժամ բոլորովին նոր իրավիճակ, նոր իրողություններ են առաջ գալիս, ուզում եմ, որ գնահատեք այն դրամատիկ փոփոխությունները, որ այսօր տեղի են ունենում եվրասիական տարածաշրջանում՝ մասնավորապես ռուս–ուկրաինական այս ճգնաժամի արդյունքում: Ղրիմի հանրաքվեն գնահատեք և զուգահեռներ բերեք այն հանրաքվեին, որ մենք ունեցանք 1991թ. Ղարաբաղում, և այն, ինչ ունեցանք Ղրիմում:
-Բավական լայն հարցադրում է; Սկսեմ առաջին և ամենակարևոր կետով, որ այս ամբողջ ընթացքում, մանավանդ վերջին 15-16 տարիներին, ամենակարևոր գործոնն այն է, որ մեր իշխանությունները Ղարաբաղի հարցը սառած կամ լուծված են համարում: Ուրեմն ակտիվ քաղաքականություն չկա, նախաձեռնություններ չկան: Այստեղ կա նույն մոտեցումը, ինչ Բաքվում, և սա, Բաքվում էլ ասել եմ, որ մեր իշխանությունները` Երևանի, Ստեփանակերտի, ինչպեսև Բաքվի, իրենք իրենց զգում են ինչպես հյուր այս տարածաշրջանում: Այսինքն՝ սա իրենց խնդիրը չէ, այլ միջնորդների: Եվ երբ այդ է տրամադրվածությունը, ուրեմն իրական դիվանագիտություն չկա մեր կողմից, ոչ էլ Բաքվի կողմից:
Մեր ժամանակի տարբերությունն այն էր, որ մենք մտածում էինք, որ սա առաջին հիմնական հարցն է, 2-րդ` մեզ համար մեր հարցն է, և մեզ համար կարևոր է լուծելն ապագայի համար և Հայաստանի անկախության համար: Դրա համար մենք ավելի նախաձեռնող դիվանագիտություն ունեինք: Ուրեմն, նախ պետք է ճշտել, որ մեր և ընդհանրապես հակամարտող կողմերի կողմից մեծ աշխուժություն չկա վերջին 15-16 տարիների ընթացքում:
– Պարո´ն Լիպարիտյան, Լևոն Տեր-Պետրոսյանից հետո մի քանի կարևոր նախաձեռնություններ եղել են, ակտիվ մասնակցություն եղել է և՛ Երևանի, և՛ Բաքվի կողմից` ընդհանուր պետություն, քիուեսթյան, պրահայան գործընթաց է եղել, և մենք մադրիդյանի վրա կանգ ենք առել 2007-ից ի վեր:
-Բայց դրանցից ոչ մեկը չի ընդունվել ի վերջո:
–Հայկական կողմը կարծես բոլոր առաջարկներին միշտ դրական է վերաբերվել:
-Վստահ չեմ, որ այդպես է: Առաջարկներ եղել են, որ ասել են՝ այո, բայց, ի վերջո, այնպիսի առաջարկներ էլ են եղել, որ մյուս կողմը չի ընդունել: Ուրեմն առաջադիմություն չի եղել: Մի դեպք կա, որ լուծման ինչ-որ առաջարկ է եղել Քոչարյանի կողմից: Բայց դա առաջարկ էր, որ պիտի տեղ չհասներ: Եվ դա տարածքային փոխանակության հարցն էր` Մեղրի-Ղարաբաղ:
–Եվ որը, ի դեպ, միջնորդներից հատկապես ԱՄՆ–ի կողմից բավական մեծ ջերմեռանդությամբ ընդունվեց:
-Միջնորդները և մանավանդ ԱՄՆ-ը անիրական ծրագրեր հետապնդելու կամ սխալ հաշվարկներ անելու մեծ տաղանդ ունեն: Որպես պատասխան նորից կնշեմ, որ կարևոր է ճշտել, որ մենք չենք ունեցել իշխանություն, որը պատրաստ էր պետական մտածողության հիման վրա պատմական պատասխանատվություն ստանձնել այնպիսի փաստաթղթի, որը կարող էր լուծել հարցը: Ինչ վերաբերում է մնացածին, անմիջական հարցը Ղրիմի հարցն է, բայց դա չի կարելի առանձնացնել: Ղրիմի գնահատականն անելու համար պետք է, ըստ իս, հետևյալ կետից սկսել. Սովետի և Հարավսլավիայի փլուզումից հետո միջազգային հանրությունը, ներառյալ Ռուսաստանը, ընդունեց մի քանի հիմնական սկզբունքներ, և դրանից հետո կարծիք կար, որ Սառը պատերազմն ավարտված է, և հիմա միասին կլուծենք հարցերը: Մի պարագայում դա գործեց: Եվ դա այն պարագայում էր, երբ Ռուսաստանն ու Արևմուտքը միասին որոշեցին, որ Քուվեյթի գրավումը սխալ է: Բայց դրանից հետո սկսեցին փոխվել տրամադրությունները:
Այդ սկզբունքներից էր նաև այն, որ սովետմիության և հարավսլավական փլուզումը հանրապետություններին անկախություն կտա: Ե՛վ արևմուտքը, և՛ միջազգային հանրությունը պիտի ջանային ճանաչել այդ անկախությունները. Հարավսլավիա՝ 6, Սովետմիություն՝ 15: Սակայն քաղաքական այդ միավորներից ներքև` ինքնավար հանրապետություններ, շրջաններ և այլն, բացարձակապես չպետք է ընդունվեին: Եվ մոտավորապես այդ հիմքերով, հատկապես Մինսկի խմբի կոնֆերանսի կազմակերպությամբ, Ղարաբաղի հարցը միջազգայնացավ: Եվ շատ դժվար էր, որ Ղարաբաղի անկախությունը կամ բաժանումը ճանաչվեր դրա հիման վրա: Սակայն դա այդպես էլ մնաց, մինչև հասանք Կոսովո: Եվ նրանից առաջ էլ՝ Չեչնիա, քանի որ Ռուսաստանը չընդունեց ինքնորոշման իրավունքը, և Արևմուտքը Չեչնիայի պարագայում առարկեց միայն մարդու իրավունքների հիման վրա, ոչ թե Ռուսաստանի զենքի գործածությունը Չեչնիան գրավելու համար: Իրենք ասում են՝ լավ եք անում, բայց վատ ձևով եք անում, ինչը նույնիսկ չասացին, երբ Ադրբեջանը ռմբակոծում էր Ղարաբաղը: Չեչնիայի պարագայում դատապարտեցին, բայց ոչ թե կենտրոնական իշխանության իրավունքը զենքով պարտադրելու համար, այլ որ այդ պետության մեջ մնա: Ուրեմն, Արևմուտքն առաջինն էր, որ խախտեց դա Կոսովոյի ճանաչմամբ:
Դրա պատասխանը. Ռուսաստանն արդեն զգուշացրել էր, չէ՞, Արևմուտքին, որ եթե դուք Կոսովոն ճանաչեք, մենք կարող ենք Հարավային Օսիան և Աբխազիան ճանաչել: Ղարաբաղի անունը չտվեցին: Ամերիկացիները, համենայն դեպս, մի քանի անգամ արեցին այդ գործը: Եվ հետո ես խոսել եմ Սաակաշվիլիի հետ: Այդ ժամանակ նա գնացել էր Վաշինգտոն և Կոնդոլիզա Ռայսին աղաչել էր, որ նրանք չճանաչեն Կոսովոն, դա իրենց գլխին փորձանք կբերի: Իսկ Կոնդոլիզա Ռայսն ասել էր, որ այդ գործը փակված է:
Եվ ստացվեց, որ Ռուսաստանը սպասեց մի հարմար առիթի, որ ճանաչեր Հարավային Օսիան և Աբխազիան: Այնտեղ մի սկզբունք կար արդեն, որ Ռուսաստանը, հետևելով Կոսովոյին, ճանաչեց այդ երկուսը` չհիշելով Ղարաբաղը: Սրա ետևում, ըստ իս, Սառը պատերազմ կար: Զուտ աշխարհաքաղաքական իմաստով իդիոլոգիական այդ միջավայրը չկար, բայց ինչ-որ տեղ էլ նույնիսկ կար, որ Ռուսաստանը ավտորիտար է, մենք ավելի դեմոկրատական ենք:
Ե՛վ Վաշինգտոնում, և՛ Մոսկվայում մարդիկ կային, որ տարբեր էին հասկանում այդ Սառը պատերազմի վերջը: Մոսկվայում ասում էին, որ վատ էր, որ ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց, Ռուսաստանի պատիվը և այլն, և այլն, իսկ Ամերիկայում մարդիկ տարբեր աստիճանավորումներով, սակայն, հիմնականում ասում էին, որ, լավ, հիմա մենք ի՞նչ ենք անելու: Եվ որոշ մարդկանց պարագայում պատասխանն այն էր, որ հիմա մենք միայն գերպետություն ենք, և դա պետք է գործածենք, որ առավելագույն չափով աշխարհը նմանվի և համակերպվի մեզ, և պետք է հնարավորին չափ տկարացնենք Ռուսաստանը, որպեսզի հետ չգա որպես միջազգային ուժ: Ծայրահեղները և՛ Մոսկվայում, և՛ Ամերիկայում իրար օգնեցին և ալիքները գործածեցին, որ այդ սրվածությունն ավելի խորանա: Եվ դրա հետևանքն էր, որ երբ Ամերիկան ու Գորբաչովը համաձայնեցին, որ սովետական զորքերը կքաշվեն Արևելյան Եվրոպայից, Ամերիկան խոստացավ, որ ՆԱՏՕ-ն չի տարածվի: Բայց այդ խոստումն է չեղավ: Ուրեմն ամերիկյան կողմը խախտեց երկու հիմնական դեպք, որն ավելի խորացրեց ռուսական կողմի կասկածները: Եվ այս համատեքստում պետք է հասկանանք, որ միջազգային իրավունք ասվածը, որ բոլոր կողմերն էլ գործածում են, մեկը գործածում էր Ղրիմի պարագայում տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, մյուսը՝ ինքնավարության, երկուսն էլ խախտված են:
–Ղրիմն աներքսիա՞ էր, թե՞ ինքնորոշում:
-Երկուսն էլ: Այսինքն՝ 10 օրում ռեֆերենդում կազմակերպել առանց ընտրապայքարի և այն հիման վրա, որ Կիևը ճնշում է, և այլն, ես չեմ տեսել, բայց այդ փաստարկը հստակորեն տկար էր կամ ոչ հավաստի: Ես ենթադրում եմ, որ մեծամասնությունը Ղրիմում ուզում էր Ռուսաստանին միանալ, մանավանդ որ սա նոր դեպք էր: Բայց ես չեմ կարծում, որ այս հարցն այս սկզբունքներից որևէ մեկի հետ կապ ունի՝ ո՛չ ինքնորոշման, ո՛չ էլ տարածքային ամբողջականության: Ո՛չ Ռուսատանն է հետևողական եղել, ո՛չ էլ Արևմուտքը՝ այդ սկզբունքները հարգելու:
–Ինձ ավելի շատ հետաքրքրում է, ըստ էության, Ռուսաստանի և ԱՄՆ–ի այս վատթարացող հարաբերությունների պարագայում Մինսկի խմբի ճակատագիրը: Մեր հարևանները շատ ջանք են թափել վերջին տարիներին՝ փոխելու այդ ձևաչափը և նոր խաղացողներ ընդգրկելո ւ Մինսկի խմբում կամ Ղարաբաղյան խաղաղ կարգավորման գործընթացում: Կարծո՞ւմ եք, որ այս հակամարտությունը կարող է թույլատրել Ռուսաստանին և ԱՄՆ–ին, թեև սրված են հարաբերությունները ուկրաինական ճգնաժամի պարագայում, բայց այստեղ նրանք կարող են գործակցել, և այստեղ նրանք ավելորդ լարվածություն ու պատերազմական գործողությունների վերսկսման վտանգ կարող են երաշխավորել և աշխատել միասին:
-Շատ լավատես եք: Մինսկի խմբի կենսագրությունը շատ հետաքրքիր է: Սկսեց 11 պետություններով, որոնց մեջ էին նաև Ադրբեջանն ու Հայաստանը: Հետո դարձավ գործնականորեն 9. իրենց կարևոր փաստաթղթերում Հայաստանին ու Ադրբեջանին դուրս հանեցին: Հետո 9-ը վերածվեց 3-ի` Ռուսաստան, Ամերիկա, Ֆրանսիա, և մյուսները տարիներ ի վեր չեն հանդիպել: Իսկ եռյակ նախագահության հաջորդ քայլն այն էր, որ փոխանակ իրենք 3-ը միասին առաջակություններ անեին՝ դարձան խորհրդականներ: Մտածեցին, որ սկզբունքներ ընդունելն ավելի հեշտ է: Մինսկի խումբը մոտավորապես չեզոքացավ: Մինսկի եռյակ նախագահություններն արեցին մի բան, որ որևէ մեկը չէր կարող անել: Հարցն այն էր, որ Մինսկի խմբի երեք համանախագահները շատ կարևոր են, երեքն էլ անվտանգության խորհրդի անդամ, երեքն էլ ԵԱՀԿ անդամ. մեկը Ռուսատանն է, որ պատմականորեն այստեղ ներկայություն ունի, մեկն Ամերիկան է, որ գերտերություն է, մյուսն էլ, մոտավորապես, Եվրոպան: Ուրեմն ի՞նչ տարբերություն պիտի լիներ, որ դրանց փոխարեն Մալին, Վոլթան և Նիգերիան լինեին:
Մի քանի գաղափար կա: Եթե քո գերտերություն լինելը չպետք է գործածես կողմերի վրա ճնշում բանեցնելու համար, ո՞րն է իմաստը; Ըստ իս, Մինսկի խումբն արդեն սպառվել է, այն չի գործում:
–Նույնիսկ որպես Բաքվին զսպո՞ղ:
-Չէ, կարևոր է ընդունելը, որ չի գործում: Ըստ իս, Ամերիկա, Ֆրանսիա և այլն, այստեղ արդեն ներկայություն չունեն: Ռուսաստանն ունի դեր, և հիմա այն շատ ավելի շեշտված է, իսկ մյուս երկուսի դերը նվազել է:
–Այսինքն՝ չեք բացառում, որ ինչ–որ պահի Ռուսաստանն ինքն իրեն դուրս դնի Մինսկի խմբից, և ինքը փորձի կարգավորման միանձնյա դերակատարությամբ լուծել խնդիրը:
-Այո, բայց ինքը դուրս գալու կարիք չունի: Կարող է մնալ կամ դուրս գալ, բայց Ֆրանսիան և Ամերիկան չեն առարկի, որովհետև իրենք ընդհանուր առմամբ նույն լուծումն ունեն, ինչ Ռուսաստանը: Այսինքն՝ Ղարաբաղը ո՛չ անկախ պետք է լինի, ո՛չ էլ Հայաստանի մաս: Եվ, իմիջիայլոց, մեր ամբողջ քաղաքականությունը Մաքսային Միությունից և այլն, որ այլընտրանք չունենք, Ղարաբաղի հարց ունենք…
–Այսինքն՝ մենք հղում չե՞նք կարող անել ո´չ Կոսովոյին, ո´չ Ղրիմին, թե՞ մեզ լսող չի լինի:
-Ո՛չ, կարող ենք անել, բայց իրականության մեջ մենք այդ ուժը չունենք: Ռուսաստանն ուժն ունի՝ խախտելու տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, Ամերիկան ուժն ունի Կոսովոյինն անելու ևս սկզբունքների հիման վրա, բայց այդ սկզբունքները չեն, որ իրենց դիրքորոշումը կլեգիտիմացնեն:
–Կար մի շրջան, երբ փորձագետների և քաղաքական գործիչների մակարդակով ասվում էր, որ հակամարտության կարգավորմամբ շահագրգիռ որևէ տերության համար ստատուս քվոյի պահպանումը ավելի առաջնային նշանակություն ունի, քան լուծումը: Եվ առաջին տեղում հենց Ռուսաստանին էինք նշում: Արդյոք այս վիճակը փոխվե՞լ է, և Ռուսաստանը շահագրգի՞ռ է լուծել այսուհետ Ղարաբաղյան խնդիրը հօգուտ Ադրբեջանի կամ հօգուտ իրեն, որովհետև այսօր արդեն շրջանառության մեջ են դրվել լուրեր ընդհանրապես Ղարաբաղի՝ Ռուսաստանի կազմում ընդգրկելու հնարավորության մասին:
-Նախևառաջ, ես կարծում եմ, որ Ռուսաստանը դա չի անելու, որովհետև Ռուսաստանը Ադրբեջանի հետ հաշիվներ ունի, մեզ հետ հաշիվները լուծել է, բայց Ադրբեջանի հետ չի լուծել, և Ռուսաստանը Ղարաբաղն իր մաս չի դարձնի, որպեսզի չկորցնի Ադրբեջանը: Համենայն դեպս, մեր լուծումը չպետք է լինի` ո՛չ անկախություն, ո՛չ Հայաստանի միացում: Մնացածը՝ թե Ռուսաստանն ինչ-որ ձևով իր հակակշռի տակ պետք է առնի՝ առանց միացնելու, կարելի է:
–Իսկ Հայսատանին կորցնելու վտա՞նգը:
-Հայաստանը կորցրել է արդեն: Բայց ես գնամ Ձեր հարցման առաջին մասին, որ կողմերը, մանավանդ Ռուսաստանը, չեն ուզում լուծել: Ես համաձայն չեմ: Ընդհանուր առմամբ բոլորն էլ ուզում են լուծել, բայց հարց է, թե որ լուծումն են ընդունում: Եթե Ռուսաստանը գտնի լուծում, որ կապահովի իր ներկայությունը որ միայն Հայաստանում, այլ նաև Ադրբեջանում, իր համար լավ լուծում է: Ի վերջո, Սովետը լուծեց այդ հարցը, 70 տարի պահեց: Հիմա ինչո՞ւ չանի, եթե ինքը կարող է խնդիրը գործածել այստեղ հանգիստ վերադառնալու համար: Եվ դրա համար պետք է ուշադիր կարդալ նախագահ Պուտինի՝ Հայաստանում ունեցած ելույթի վերջին մասը: Նա ասում է. «Ինչ վերաբերում է ռուսական ներկայությանն այս տարածաշրջանում, մենք այստեղ ենք, մնալու ենք ոչ թե խորհրդակցելով և այլն, և մենք բարիդրացիական հարաբերություններ պիտի ունենանք երեքի հետ՝ ներառյալ Հայաստանը»: Այսինքն՝ մենք Ռուսաստանի հատուկ դաշնակիցն ենք, Ադրբեջանը դաշինք չունի, բայց մեզ հավասարեցնում է իրար: Շատ զգույշ պետք է կարդալ այդ տեքստերը: Եվ, ըստ իս, Ռուսաստանը սիրով կընդունի որևէ լուծում, որն իր ներկայությունը կավելացնի և կհանգստացնի: Դրա համար ես համաձայն չեմ, որ չի ուզում, բայց առայժմ սպասում է այն ժամանակին, երբ ինքն անելու է, և մյուսներն առարկության որևէ հարց չունեն: Իսկ Ամերիկային ինչո՞ւ պետք է հետաքրքրի, թե Ղարաբաղն ում ձեռքում է:
–Այս շրջանում նոր զարգացումներ են՝ կապված Իրանի հետ, շարունակում են շահեր հետապնդել Վրաստանում, Ադրբեջանում, և, այս իմաստով, ԱՄՆ–ին ևս չի կարող չանհանգստացնել այդ խնդիրը:
-Կարող է անհանգստացնել, բայց այնպիսի հարց չէ, որ դրա համար դուրս գա Ռուսաստանի դեմ: Նրանք չեն առարկելու: Այդ հարցի լուծումն իրենց համար առավելություն է, բայց ընդհանրապես Ռուսաստանի ներկայությունն այս տարածաշրջանում մտահոգիչ է իրենց համար, թեև այնպիսի խնդիր չէ, որի համար այլ քաղաքականության դիմեն:
Ղրիմը տարբեր է, իրենց համար ուրիշ հարց է: Ըստ իս, Ամերիկան նախապես ավելի կարող էր առարկել, բայց Ռուսաստանը, նույնիսկ որպես Մինսկի խմբի անդամ, մի քանի անգամ նախաձեռնեցին նախագահների հանդիպումը: Եվ Ամերիկան ու Ֆրանսիան հետո իրենք իրենց հրավիրեցին միանալու գործին: Այսինքն՝ Ռուսաստանն առանձին միանձնյա քաղաքականություն է վարում:
–Բայց դա մի բանի համար է արված: Մայնդորֆի գործընթացը. Աբխազիայի և Օսիայի այդ հայտնի պատերազմից հետո Ռուսաստանն իր դեմքը փրկելու նպատակ ուներ, միջազգային հանրությանը ցույց տալու, որ դա առանձին դեպք էր, և մենք Ղարաբաղի խնդրով շարունակում ենք միջազգային հանրության հետ աշխատել:
-Կարող է լինել, բայց դա այնպիսի հարց չէր, որին դեմ գնացին մյուսները, ստիպված միացան: Ինչպե՞ս:
-Ողջունեցին խնդրի կարգավորման միանձնյա առաջնորդությունը:
-Միևնույն ժամանակ, նույնպիսի գործընթացներ, ինչպես Ամերիկայի նախաձեռնությունը, ճնշումները Հայաստան-Թուրքիա երկկողմանի հարաբերությունների կապակցությամբ, որ ամերիկյան և շվեյցարական նախաձեռնություն էր հիմնականում, բայց որն ավելի թաղման էր նմանվում, քան հարսանիքի:
–Ռուսաստանն ամենամեծ դերակատարումն ունեցավ:
-Այնտեղ էր Պարոն Լավրովը:
–Ինքն էր ցուցում տալիս՝ ստորագրե՞լ, թե՞ ոչ:
-Այո, բայց ինքը գիտեր, որ չի գործելու: Ռուսներն ավելի լավ են հասկանում այդ ամենը, քան ամերիկացիները: Ամերիկացիների մտածելակերպի համաձայն՝ փոքր ժողովուրդներն իրավունք չունեն ինքնուրույն մտածելու: Ըստ իրենց՝ իրենք ավելի լավ կարող են մտածել: Ես դա մեր մաշկի վրա եմ զգացել 1990-ական թթ., և որքան էի զարմանում, թե այս մարդիկ ինչպիսի՞ մոտեցում ունեն: Եվ նրանց համար Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, նաև ես, որ այդ հարցերով էի զբաղվում, անընդունելի մարդիկ էինք, որովհետև մենք մեր ինքնուրույն մտածելակերպն ունեինք: Ե՛վ Ամերիկային ենք ոչ ասում, և՛ Ռուսաստանին, բայց միշտ գործնական և դրական մոտեցմամբ ասում էինք Ամերիկային, որ դուք այս հարցն ուզում եք այս ձևով լուծել, բայց դա մեզ վնասում է: Մենք սա ենք առաջարկում, որ լուծվի և մեզ վնաս չտա, բայց դուք իրավունք չունեք սահմանելու մեր շահերը: Եվ նույնն անում էինք Ռուսաստանին: Եվ Ռուսաստանն ընդունում էր դա:
–Պարո՛ն Լիպարիտյան, Դուք Հայաստանը լքեցիք, երբ ժողովուրդների սեղանին էր երկու առաջարկ` փուլային, փաթեթային: Բոլորը մոռացել են նույնիսկ այդ առաջարկների մասին: Այսօր սեղանի վրա շարունակում են մնալ Մադրիդյան սկզբունքերը, բայց կարծես դրանք էլ այլևս կենսունակ չեն: Այսօր առաջ շարժվելու այս երկու տարբերակներից որևէ մեկը կյանքի կոչվելու ինչքա՞ն շանսեր ունի, քանի որ բոլորն էլ, կարծես թե, փուլայինի և փաթեթայինի շատ կարևոր տարրեր իրենց մեջ պարունակում են, հատկապես Մադրիդյանը:
-Կարևորը մանրամասնություններն են, ոչ թե սկզբունքայինը: Մադրիդյան սկզբունքների մեջ կա այն, որ մոտավորապես հարգվում է ինքնորոշման սկզբունքը, այսինքն՝ հետագայում կլինի ռեֆերենդում Ղարաբաղում: Բայց երբ որոշում են, թե ինչ է ռեֆերենդումը, Ադրբեջանը մի բան է հասկանում, մենք՝ ուրիշ: Մենք հասկանում ենք, որ կա 100 մարդ, և նրանցից 80-ը հայերն են, 20-ը թող ուրիշ տեղ քվեարկեն, իսկ Ադրբեջանն ասում է, որ այնտեղ 2 քվե կա` հայերի և ազերիների, և այդ երկուսը պիտի համաձայնեն: Ռեֆերենդումի արդյունքում նույնը պետք է լինի, որպեսզի մենք ընդունենք դա որպես ինքնորոշում: Եվ եթե 20 ադրբեջանցի ասում են, որ պիտի մնան Ադրբեջանի մաս, 80-ը` Հայաստանի, դա համայնքների քվե է, ոչ թե անհատների: Եվ ուրեմն, այդ համաձայնություններն իմաստ չունեն: Եվ դրա համար էլ մանրամասնություններն ավելի կարևոր են, քան սկզբունքները: Եվ եթե կողմերը չեն կարողանում համաձայնել նույնիսկ ըստ սկզբունքների…
–Դեյթոնը դառնում է անխուսափելի:
-Եվ նույնիսկ Դեյթոնն անհրաժեշտ չէ, որ հարցն ինչ-որ աստիճան այն կողմ անցնի: Ըստ իս, ինչ որ պետք է կատարվի, ո՛չ Ամերիկան, ո՛չ Ֆրանսիան ոչինչ չունեն ասելու, բայց Ռուսաստանը պիտի ձև գտնի գործնականորեն, դե ֆակտո Ղարաբաղը ձեռքն առնելու: Եվ եթե ուշադրություն դարձրել եք, Սոչիից առաջ, որ սահմանի վրա շատ լուրջ հարցեր եղան` դիպուկահարներ և այլն, այդ ժամանակ 3 ռուս պաշտոնյաներ հայտարարեցին, որ դա իրենց համար անընդունելի է, ու դեսանտ և ուղղաթիռներ բերեցին իրենց կայարան: Այսինքն՝ մի դեպք պիտի լինի, նույնիսկ եթե պատերազմ չէ, Ռուսաստանը պետք է ասի, որ այս տարածաշրջանի մեջ իրենք սա չեն ընդունում, ինչն ասել է արդեն, և նրանք Լաչինը կվերցնեն, ու հարցը կփակվի, Ղարաբաղն իրենց վերահսկողության տակ կմտնի: Եվ սա հին քաղաքականություն է:
Ես մեկ այլ պարագայում էլի եմ ասել` 1993թ. կային Մինսկի խմբի գործընթացները, Մինսկի խմբից եկող առաջարկությունները, և կային Ռուսաստանի կողմից առանձին և երբեմն գաղտնի առաջարկություններ: Պարոն Կազիմիրովը շատ պայծառ և խելոք դիվանագետ էր: Նա ասում էր, որ Մինսկի խմբի գոյությունը, եթե չեմ սխալվում, 1992թ. մարտի որոշումն էր, Մինսկի խմբի մանդատը խնդիրը լուծելն էր: Ես լուծում եմ հրադադարի հարցը, որի համար էլ ես այլ առաջարկություններ եմ անում: Եվ դա գործածեց, մինչև Ռուսաստանը դարձավ համանախագահող:
Ես իմ խմբին հանձնարարեցի ուսումնասիրություն անել. այն բոլոր տասնյակ փաստաթղթերում, որ Ռուսաստանն ընդունել է, կամ որը ինքը նախաձեռնել է, որոշենք՝ ինչը չի փոխվել: Եվ չի փոխվել 2 բան՝ առաջին. ո՛չ Մինսկի խմբից, ո՛չ Ռուսաստանից եկած փաստաթղթերը չեն խոսում կարգավիճակի մասին: Միակ բանն այն է, որ կարգավիճակը հետո պիտի քննարկվի: Երկրորդն այն էր, որ Լաչինը պիտի միջազգայնանա: Բանակցություններում Կազիմիրովը գնում էր Ադրբեջան, ասում, որ հայերը Լաչինը ձեզ չեն հանձնի, մեզ ասում էր, որ Ադրբեջանը չի ընդունի, որ մենք վերահսկենք Լաչինը, ուրեմն իրենն է: Եվ սա շարունակվում է մինչև այսօր: Եվ դրանից հետո փաստաթղթերի մեջ կա Լաչինի միջազգայնացումը, որը մենք ընդունել ենք:
–Բայց հակամարտության կողմերից մեկը` Ադրբեջանը, դա չի ընդունել:
-Ադրբեջանը նախընտրում է Լաչինը հանձնել Ռուսաստանին, այսինքն՝ մի քիչ զորք գա, քան լինի հայերի ձեռքում: Դա ավելի լավ է, քան ստատուս քվոն:
–Լավ, ԱՄՆ–ը հեռու է, ունենք Թուրքիա, որ հակամարտության կարգավորմամբ անտարբեր չէ…
-Թուրքիան էլ կհամաձայնի, նախընտրում են ռուսների ձեռքը լինի, քան հայերի:
–Նույնիսկ եթե այսօր Ուկրաինայի շուրջ ռուս–թուրքական լարում կա:
-Լարում կա, բայց դա չի ազդելու, Թուրքիան իր դիրքորոշումը չի փոխելու: Առավելագույնը կլինի, եթե ադրբեջանական ուժ լինի, բայց նվազագույնն այն է, որ հայկական չլինի: Եվ չգիտենք՝ 3 տարի հետո կարող է ռուսներն Ադրբեջանին հանձնեն, ինչպես 23-ին արել են, 1827-28թթ. են արել: Որևէ ժամանակ, որ ռուսները հակակշռի կարողություն են ունեցել, առավելությունը թողել են ադրբեջանցիներին: Մեր օգնությամբ նրանք մտան Կովկաս, սակայն երբ կարգավորման պահը եկավ, սկիզբ դրեցին հայկական նահանգի: Սա 1828-ին էր: 1840թ. ջնջեցին հայկական նահանգը և հայերի անունը չկապվեց տարածքի հետ և նահանգ դարձրին: Եվ մենք, որ ռուսներից ուզում էինք՝ ոչ հայկական հողատերերից ձերբազատվել, նրանք ճանաչեցին աղաների, բեյերի իշխանությունն այդ տարածքների վրա, որոնք հայկական գյուղերն էին, ավանդապետական կարգը պահեցին, իսկ մեր գյուղացիները մնացին նույն վիճակում: Բայց իրենց համար տարբերություն չկար՝ 1821-ին, 1823-ին ինչպես որոշեցին:
Ինչ պայմաններ, մանրամասներ էլ լինեն, նրանց ավելի պետք է մյուս աշխարհը, քան մենք: Եվ մենք մեր քաղաքականությանը, դիվանագիտությանը մոտենում ենք զգացական, մենք ենթադրություններ ենք անում, որ Ռուսաստանը մեր պաշտպանն է: Եվ եթե այսօր Հայաստանն ունի շատ հիմնական ստրատեգիական համագործակցություն Ռուսաստանի հետ, ստորագրել ենք դաշինք, երբ մեր իշխանությունները և ոչ իշխանությունները ասում են, որ այլընտրանք չունենք Մաքսային միությանը, անվտանգության հարց է, ես հարց եմ տալիս. ո՞րն է նոր վտանգը, որ չկար սեպտեմբերի 2-ին և կար սեպտեմբերի 3-ին: Եթե մեզ համար ամենամեծ հարցը Թուրքիան է, բայց Թուրքիայի դեմ մենք ունենք պայմանագիր Ռուսաստանի հետ: Ուրեմն Թուրքիան չէ, և Թուրքիան նոր բան չի ասել, որ մենք նոր վտանգ զգանք, մեզ չի սպառնացել: Ադրբեջա՞նն է Ղարաբաղի հարցով: Բայց 15 տարի է՝ մեր իշխանությունները` Քոչարյանից Սերժ Սարգսյան, ասում են՝ եթե մի պահ գա, մենք կմտնենք և մինչև Բաքու էլ կգնանք: Ո՞վ է, Իրա՞նն է նոր վտանգը, թե՞ Վրաստանը: Այդ ո՞ր վտանգն է: Ուրեմն, եթե Թուրքիան է վտանգը, այդ դաշնագիրը ոչ մի իմաստ չունի, միայն գործածվում է մեր դեմ: Եվ դրա համար Ցեղասպանությունը մեջտեղ բերելը մեր կողմից էլ այն է, որ մենք անկախության իրավունք չունենք: Եթե մեր մտասևեռումը Ցեղասպանությունը լինի, որը եթե Թուրքիան չճանաչի, ուրեմն նորից կանի, 20 տարի է, չի ճանաչել ու չի արել որևէ բան: Հիմա ինչո՞ւ ենք մտածում: Բայց երբ միջազգայնացնում ենք մեր հարցերը, մեր վերահսկողությունից դուրս է գալիս:
Յուրաքանչյուր պետություն օգտագործում է Ցեղասպանությունն իր նպատակների համար, որն անպայմանորեն չի համընկնում մեր նպատակներին ու շահերին: Եվրոպան ինչպես էր. այնտեղ Ցեղասպանության որոշ ճանաչում կար, բայց ամեն անգամ, երբ այդ ճանաչումը լինում է, կամ նույնիսկ մի հայի պատվում են, ես մտահոգվում եմ, թե ուրիշ տեղ ի՞նչ են անելու մեզ: Եվ Եվրոպայում Ցեղասպանությունը գործածվեց Թուրքիայի դեմ: Թուրքիան պետք է անդամակցի, և չեն թողնում, գործածում են հայերի հարցը: Ուրիշ ժամանակ էլ կմոռանան և կգնան կսիրաբանեն նույն Թուրքիայի հետ, թե օդանավ պետք է ծախեն, այս պիտի անեն, այն պիտի անեն:
-Իրանը, որ Արևմուտքի հետ նոր շրջափուլի մեջ կմտնի, և վեցյակը կարծես թե կարողացել է պայմանավորվել, որ Իրանը ուրանի հարստացման իր աշխատանքները պիտի կասեցնի և անհրաժեշտ ծավալի պիտի հասցնի, նոր խաղացող պիտի դառնա տարածաշրջանում: Հայաստանի մարտահրավերնե՞րը. Հայաստանին ի՞նչ է սպասվում այս իմաստով:
-Դա շատ լավ է Հայաստանի համար: Եթե հասնեն այնտեղ, որ Իրանը լինի որպես մասնակից, որովհետև Իրանի հետ մենք թերևս ամենադյուրին հարաբերություններն ունենք: Նրանք միշտ պետական մոտեցում ունեն տարածաշրջանի նկատմամբ: Եվ դա թերագնահատված է: Ես շատ բարձր եմ գնահատում Իրանի հարաբերությունները: Շատ ավելի խելոք են, քան թուրքերը, զգացական չեն: Բավական դժվար է Իրանի հետ գործ անելը, որովհետև դիվանագիտության տարբեր ոճ ունեն և պետականության զգացումի շատ հին ավանդույթներ: Ես հիշում եմ որ առաջին դեսպանը, որ եկավ, Սոփանին էր: Նա հրշեջ էր ժամանակին, բարձր ուսում էլ չուներ, հեղափոխության ժամանակ օգտակար էր եղել և ուղարկել էին որպես դեսպան: Այդ մարդու դիվանագիտությունը, լեզուն, տերմինաբանությունը սքանչելի էին: Նրանց ավանդույթները շատ արմատացած են և շատ ավելի նուրբ:
Թուրքիան, երբ գալիս է հայկական հարցին, մոռանում է իրենց տրամաբանությունը, որովհետև խոցելի են զգում: Սրանք տարբեր դիվանագիտություններ են, բայց երբ Իրանի պարագայում Արևմուտքը կարողանա շատ հարցեր լուծել, մեզ համար շատ մեծ բեռ կպակասի: Ժամանակին ամերիկացիներն ասում էին, որ Իրանի հետ չպետք է գործ անենք…
-Բայց ըմբռնումով էին մոտենում:
-Չէ, ստիպված: Մի անգամ եկել էին նախագահի հետ հանդիպման, նախագահը սկզբում մի քանի բացատրություն տվեց և հետո ասաց, որ դուք ուզում եք՝ մենք գործարք չանենք Իրանի հետ: Իրանը մեր հարևանն է, ձերը չէ: Եթե մենք այսօր Իրանի հետ վատանանք, նրանք կարող են վատանալ մեզ հետ, իսկ դա վնասակար է, բայց դուք այնպիսի պետություններ եք, որ մի օր պիտի լավանաք, բայց Իրանը չի մոռանա, թե մենք ինչ արեցինք: Գոհ չէին այդ ժամանակ, բայց հասկանում էին, բայց ուրիշ ձևով շատ բաների խանգարեցին: Օրինակ` գազամուղը, որ 1995թ. վարչապետ Բագրատյանի հետ գնացի ես, և հոսանքի ու գազամուղի հարցերն այդ ժամանակ քննարկեցինք և ստորագրեցինք: Այդ գազամուղն իրենք պիտի իրենց կողմից բերեին իրենց ցանցը մինչև մեր սահմանը, մենք էլ մեր կողմից պիտի տանեինք: Եվ մեզ պետք էր 120 միլիոն դոլլար, և տարիներ շարունակ չկարողացանք գտնել այդ գումարը: Ամերիկան այնտեղ չէր ուզում այդ գազամուղը, թեև օգտակար էր, իսկ Ռուսաստան էլ չէր ուզում. եթե լիներ, ուզում էր՝ լիներ իր հակակշռի մեջ: Բայց եթե եվրոպացիները, ամերիկացիները խելացի մտածեին այս տարածաշրջանի անկախության համար, այդ գազամուղը կարող էին նաև Վրաստան, Թուրքիա տանել: Այսօր մենք լավ ենք մտածում, բայց Ռուսաստանը դեմ էր մի պատճառով, Ամերիկան դեմ էր ուրիշ պատճառով: 120 միլիոնը ի՞նչ էր, որ մեզ չէին կարող տալ:
Իմ աշխատանքի վերջին Իրանն առաջարկեց շատ ցածր տոկոսով մեզ տալ գումարը, բայց չստացվեց, հետո Իրան-Հայաստան ձեռնարկից դարձավ Հունաստան-Ռուսաստան-Հայաստան ձեռնարկ, հետո դարձավ ռուսական ձեռնարկ, լայնքը փոքրացրին: Սա հստակ է, որ ո´չ Եվրոպան, ո´չ Ամերիկան իրականում մեր հարցը չեն լուծում: Իրենք իրենց հարցերը լուծելու քաղաքականություն են վարում:
