«Առաջին լրատվական»-ի «Սիրանկյուն» հաղորդաշարի հյուրն է Միչիգանի համալսարանի (Դիրբորն) (University of Michigan-Dearborn) Հայագիտական հետազոտությունների կենտրոնի վարիչ, դոկտոր Արա Սանջյանը:
– Պարոն Սանջյան, 86-91թթ. Հայաստանում ապրել եք, վերջին երեք տարիներին առավել պարբերաբար եք Հայաստանում լինում, ի՞նչ փոփոխություններ եք նկատում, Հայաստանն այսօր ինչպե՞ս է ներկայանում Ձեզ:
– 1986-91թթ. սովորում էի ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետում: 90-ականների երկրորդ կեսին երեք անգամ Հայաստան եմ այցելել, որից հետո տասնմեկ տարի չկարողացա գալ: 2010-ից սկսած՝ երրորդ ամառն է, որ առիթ ունեմ Հայաստան գալու: Ամենամեծ փոփոխությունն այն է, որ այսօրվա Երևանն ինձ ավելի հարազատ է, քանի որ նմանվել է համաշխարհային այլ քաղաքների: Օրինակ՝ 80-ականներին մեր հագած հագուստներից զգացվում էր, որ մենք արտասահմանից ենք եկել, այսօր չի զգացվում: Հիմա քաղաքում ես ինձ ավելի հանգիստ եմ զգում, որովհետև ամեն մարդու նման եմ, բացի այդ, որոշ ոլորտներ շատ են բարելավվել, սննդի կետերն են ավելացել: Բայց նաև տեսնում եմ կենսամակարդակի, երկրում կարգ ու կանոն հաստատելու հետ կապված խնդիրներ: Եվ դա ավելի շատ եմ հասկանում, քան սովորական զբոսաշրջիկը, քանի որ Հայաստանում ինձ այլևս տուրիստական կետերը չեն հետաքրքրում, բոլոր պատմական վայրերը տեսել եմ, և հիմա հիմնականում տեսարժան անձինք տեսնելու համար եմ գալիս, բարեկամներ, հին ընկերներ, ծանոթներ, մի մասը ընտանեկան բնույթի բարեկամ են դարձած, մյուս մասը՝ աշխատանքային:
– Այսինքն՝ Երևանը, որպես տուրիստական երկիր, այլևս չի՞ հետաքրքրում Ձեզ:
– Ես նույնիսկ Արարատը չեմ նկատում, քանի որ մեկ, երկու, երեք անգամ եմ տեսել, բայց Հայաստանի կյանքն ինձ շատ է հետաքրքրում, ընկերներ, ծանոթներ ունեմ, իրենց ուրախությունների և դժվարությունների հետ ապրում եմ իբրև ընկեր: Կենտրոնը զարգացած է, կենտրոնից դուրս թերզարգացվածությունը ինձ վրա շատ ծանր է ազդում:
– Վերջին մեկուկես տարվա ընթացքում Հայաստանում գիտության մասին առավել շատ են սկսել խոսել: Ստեղծվել է նախաձեռնություն, որը պահանջում է գիտության ֆինանսավորման ավելացում: Արդյոք ծանո՞թ եք նախաձեռնությանը և ի՞նչ եք կարծում, պետությունը ո՞ր չափով պետք է գումար հատկացնի: Ընդհանրապես, ըստ Ձեզ, Հայաստանում գիտությունը ի՞նչ վիճակում է:
– Հայաստանում այս դժվարություններն ավելի սուր են զգացվում, քանի որ ունենք խորհրդային ժառանգություն, որից հետքայլ պահելը շատ դժվար եղավ անկախ և փոքր Հայաստանի համար: Խորհրդային Միության թերությունները մի կողմ դրած, աշխարհում ամենաշատը գիտության վրա դրամ ծախսող պետություններից մեկն էր, և Հայաստանում ամբողջ ակադեմիայի և ինստիտուտների շուրջ ստեղծված գիտությունը աշխարհում առաջատարներից մեկն էր, որ խթանում էր գիտության զարգացումը: Հիմա այդ պատվիրատուները վերացել են, ինչն էլ շատ ծանր է անդրադարձել: Մենք խորհրդային տարիներից Հայաստանում ունենք ստեղծված որոշակի խավ, որոնք հիմա երկրորդ, երրորդ սերնդի գիտնականներ, գիտաշխատողներ են, ունեն իրենց ընտանեկան, աշխատանքային էթիկան, և այդ երևույթները շատ ծանր են ազդում նրանց վրա: Երկրները, որոնք նախապես չեն ունեցել սա, այս վիճակը այսչափ ծանր կերպով չէր զգացվել: Ես տեսնում եմ՝ ինչքան դժվար վիճակում են գիտնականները, աշխատավարձը շատ անբավարար է, և եթե երկրորդ, երրորդ, երբեմն՝ չորրորդ գործը չանեն (իսկ դա խլում են գիտությանը իրենց տրամադրելիք ժամանակից), չեն կարող ապրել, և այդ իմաստով պետք է գիտությունը խթանվի:
Թե ինչքան կարող է պետությունը բյուջեից տրամադրել գիտությանը, ես մասնագետ չեմ, չեմ կարող ասել, բայց ինչքան գիտեմ, պետք է պետությունն ավելի շատ ճիշտ հավաքի հարկերը, և եթե բյուջեն մեծանա, եթե հարկերը ճիշտ հավաքվեն, այդ դեպքում նույնիսկ ՀՆԱ-ի 0,25 տոկոսն ավելի մեծ կլինի և հնարավոր կլինի ինչ-որ փոփոխություն անել մեր գիտնականների կյանքում, պետությունն էլ կկարողանա քաջալերել, ինչպես որոշ երկրներում: Օրինակ` ԱՄՆ-ում, որտեղ ես աշխատում եմ 2006 թվականից, հարկային քաղաքականության մեջ մի կետ է մտցված, որ բոլոր հարկատուներին իրավունք է տալիս որոշակի նշաձողից ավելի բարձր նվիրատվություններ կատարելու դեպքում իրենց հարկերից զեղչեր կատարելու, իսկ տարվա վերջում ներկայացնում են իրենց նվիրատվությունների ցանկը՝ նախապես կառավարության կողմից հաստատված:
– Վերջերս մեր օլիգարխներն էլ առավել շռայլ են գտնվում և գիտությանը տրամադրում են որոշակի գումարներ: Սա ընտրական պրոցեսներո՞վ եք ավելի շատ պայմանավորում, թե՞ ընդհանրապես իսկապես պահանջը ճիշտ է ձևակերպված և շատ ճիշտ է հենց մեծահարուստներից, օլիգարխներից գումար պահանջել, ոչ միայն սպորտի զարգացման, այլ նաև՝ գիտության ուղղությամբ: Ինչպե՞ս եք մոտենում օլիգարխների՝ գիտության ֆինանսավորմանը:
– Որևէ երկրում, որտեղ պարբերաբար տեղի են ունենում ընտրություններ, նախընտրական պրոցեսը չի վերջանա: Կարող են դա կոչել նախընտրական, կամ ավանդական իմաստով բարեգործությունը վերջիվերջո հարգանք վայելելու ձգտում է: Եվ հակառակ նրա, որ Քրիստոս ասում է` այնպես արա, որ ձախդ չիմանա աջդ ինչ տվեց, բոլոր հարկատուներն էլ քրիստոնեության ընդունումից հետո և առաջ, ինչ նվիրատվություն էին անում, թաքուն կամ երբեմն բացահայտ ակնկալիքներ են ունեցել: Օրինակ՝ արտասահմանում բարեգործության դիմաց ուզում են մի բան իրենց անունով կոչվի: Կառավարության քաղաքականությունը կարող է խթանել գիտության զարգացումը: Հայաստանի նորահարուստ դասակարգը առաջին սերունդն է, շատերը նրանց մեջ լավ կրթություն չունեն: Հետևաբար` նրանց զավակները, որ հետագայում պետք է ժառանգեն մեծ բիզնեսները, կգնան բարձրագույն դպրոցներ և համալսարաններ, և կարող է երկրորդ սերունդը ավելի կիրթ լինել: Բայց խոսքը բովանդակության մասին չէ, այլ ամբողջ պրոցեսը կապիտալի կուտակման, բիզնեսի վարույթի, բայց նաև մարդու վերաբերմունքի և մարդու ճաշակի, որովհետև ուսումը բարձրացնում է այն, և կարող ենք ակնկալել, որ ապագայում նորահարուստ դասակարգը կարող է մասնակից լինել: Բազմաթիվ մեծ հաստատություններ ԱՄՆ-ում մեծահարուստների կողմից են հաստատված, և այսօր համաշխարհային մեծ հռչակ վայելող երևույթներ են: Այդ երևույթը, գտնում եմ, որ կառավարությունը պետք է քաջալերի, և գուցե հնարավոր կլինի ուղղակի կամ անուղղակի դրանք հարկային դաշտ բերել և հասարակությանը օգտակար լինել:
– Պարոն Սանջյան, հայաստանցի հասարակագետների տեսանելիությունը միջազգային գիտական ասպարեզում կարծես բավական ցածր է և հիմնական պատճառը վկայակոչում են օտար լեզուների չիմացությունը և վարկանիշային պարբերականներում չտպագրվելը: Արդյոք խնդիրը դրանո՞վ եք պայմանավորում:
– Մասնագիտությամբ պատմաբան եմ, ավելի շատ ծանոթ եմ հումանիտար գիտությունների ոլորտին: Երբ անցյալ տարի առաջին մրցանակաբաշխությունները եղան, տեսա, որ շուրջ 90 մրցանակներից միայն մեկն էր բաժին ընկել հասարակագիտության, պետք է ասեմ, որ նաև ուրախացա, որովհետև ինձ համար անակնկալ էր: Տեղյակ չէի, որ Հայաստանի ֆիզիկոսները շատ ավելի լավ վիճակում են, շատ ավելի տեսանելի են միջազգային հանդեսներում, ինչը մեծ ուրախություն է ինձ համար: Պետք է ամեն ինչով խթանել:
Այն բացերը, որ նկատեցի ԵՊՀ-ն ավարտելուց և ուսումս Լոնդոնում շարունակելու ընթացքում, այն է, որ երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո իսկապես մտավոր հեղաշրջում է տեղի ունեցել Եվրոպայի, մասնավորապես Ֆրանսիայի մեջ, որտեղ նոր մտածողությանը ֆոն տվող մտավորականներն են գործել, հետո այդ գաղափարներն անցել են Ամերիկա, բայց, ըստ էության, իրենց ծնունդով գերազանցապես ֆրանսիական են: Այս 50 տարվա, առավելապես վերջին 30 տարվա ընթացքում կան գիտական նոր տեսություններ, նոր մոտեցումներ, որոնք, դժբախտաբար, մեր համալսարանի ուսումնական ծրագրի մեջ չկային և ինձ համար շատ հաճախ դժվար էր: Այս անգամ, գալով Հայաստան, նկատեցի, որ կան փոքր խմբակներ համալսարաններում, որոնք փորձում են այդ բացը լրացնել:
Երկրորդ խնդիրը օտար լեզվի իմացությունն է, ոչ միայն գրելու, այլև աշխարհայացքային իմաստով: Յուրաքանչյուր լեզվի շուրջ ստեղծվում է գրելու հատուկ ոճ: Այդ իմաստով նույնիսկ գիտական հոդվածը չի կարելի մեկ լեզվից մյուսը բառացիորեն թարգմանել: Կարծում եմ՝ Հայաստանում մեր նպատակը պետք է երկուսը լինի. դրա համար իբրև մոդել պետք է մեզ համար վերցնենք ոչ թե մեծ եվրոպական ժողովուրդները, որոնք 50-60 կամ 100 միլիոն բնակչություն ունեն, այլ Եվրոպայում շատ փոքր ժողովուրդներ կան, որոնք թվաքանակով շատ ավելի մեծ չեն հայերից, բայց որոնց սոցիալ-տնտեսական և գիտական մակարդակը ավելի բարձր է, օրինակ՝ Դանիան: Բացի այդ, երբ ասում եմ նորարարության ժամանակահատված կա, որ մենք չենք ընկալել և չենք մարսել, որը դեռ չի դարձել մեր գիտության և աշխարհայացքի մի մասը, պետք է ունենանք այդ բոլոր հիմնական գործերի հայերեն թարգմանությունները:
Երրորդ՝ լեզվի տեխնիկական իմացությունն է, և ոչ միայն պետք է դպրոցական մակարդակում լեզվի իմացություն ապահովել, գուցե բուհերի մեջ պետք է ստեղծել գրասենյակներ, որոնք խոստումնալից գիտնականերին կտան օժանդակություն, որպեսզի լեզվական ավելի լավ ձևով մշակված նյութ ուղարկեն:
– Արտերկրում բազմիցս կազմակերպվում են հայագիտական գիտաժողովներ, որտեղ հայաստանցիների մասնակցությունը բավականին քիչ է: Օրինակ` 2009թ. Լոս Անջելեսում կազմակերպված Հայագիտական հետազոտությունների միության 30-ամյակին նվիրված գիտաժողովին միայն մեկ մասնակից կար Հայաստանից, ով զեկուցում էր Հայաստանում ՁԻԱՀ վիճակագրական տվյալների մասին: Սա, ըստ Ձեզ, լուրջ խնդիր չէ՞: Մինչ օրս կարծես այստեղի և դրսի հայագետները լեզու չեն գտնում: Միգուցե խնդիրը հայաստանցիների՝ անգլերեն լեզվի վատ իմացությո՞ւնն է:
– Գիտաժողովները շատ չեն: Իմ անձնական փորձից ասեմ՝ երկու տարի առաջ մեր կենտրոնում կազմակերպեցի գիտաժողով, որի նպատակն էր հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունների մասին խոսել ոչ թե ընդհանուր, այլ անհատների և կազմակերպությունների գործունեության շրջանակներում, ես մեծ աշխատանք իրականացրի, երկու անձ Հայաստանից հրավիրեցի, վճարեցի իրենց բոլոր ծախսերը, մեկը վիզա չստացավ, մյուսը ասաց՝ քանի որ մեկը վիզա չստացավ, չենք գա: Այս պարագայում թող որևէ մեկը չասի, թե չենք հրավիրում: 2009-ի կոնֆերանսին Հայաստանից մի քանի զեկուցումներ ունեցանք, մենք նախապես ասել էինք՝ նախընտրություն պետք է տրվի այն նյութերին, որոնք քիչ են արծարծված: Դրանց մեջ կային նյութեր, որոնք ժամանակին տաբու էին համարվում, նյութեր էլ կային, որ շատ նորարարական էին: ՁԻԱՀ-ի մասին զեկույցը ներկայացնող տիկինը շատ վաստակավոր գիտնական է, ընդունվեց, մասնակցեց այն սեսիային, որտեղ ժամանակակից Հայաստանի խնդիրներն էին, և եթե որևէ մեկը նրա տեղը զեկուցում ներկայացներ Հայաստանում ընտրակաշառքի կամ ընտրակեղծիքի մասին, դա կընդունվեր:
