Բրայզայի գլխում սերբական տարբերակն է նստած, բայց նա սխալվում է. Ռուսաստանին և Թուրքիային թույլ չեն տա բաժան-բաժան անել Ղարաբաղը

«Մեթյու Բրայզան փորձում է առաջ քաշել հիմնախնդրի կարգավորման սերբական տարբերակը: Դա կոչվում է հակամարտության լուծման ուժային պարտադրում, երբ հակամարտող կողմերին ուժով խաղաղեցնում են, ստիպում են ընդունել երրորդ կողմի կամ միջնորդական առաքելության որոշումը: Բայց Բրայզան սխալվում է այն առումով, որ այսօր այլ իրավիճակ է, և Մինսկի խմբի մյուս համանախագահներն էլ թույլ չեն տա անել այն, ինչ 90-ականներին թույլ տվեց անել Ռուսաստանը: Ես չեմ պատկերացնում, որ Ռուսաստանն ու Թուրքիան, ըստ Մեթյու Բրայզայի, կարողանան այստեղ հարցեր լուծել միայնակ՝ հետևում թողնելով Եվրամիությանը, Միացյալ Նահանգներին և առավել ևս՝ Իրանին: Դա իր կարծիքն է: Ընդհանրապես Բրայզան թուրքական լոբբիստական ազդեցության տակ գտնվող գործիչ է, և այս առումով թուրքական գործոնը նրա կողմից առաջ տանելը ինձ համար զարմանալի չէ»:

ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի նախկին համանախագահ (ԱՄՆ), Ադրբեջանում Միացյալ Նահանգների նախկին դեսպան (2010-2011 թթ․), ներկայումս ամերիկյան Atlantic Council (Ատլանտյան խորհուրդ) վերլուծական կենտրոնի վերլուծաբան Մեթյու Բրայզան (Matthew Bryza) հոդված է գրել Atlantic Council-ի համար՝ հուլիս ամսին հայ-ադրբեջանական սահմանին տեղի ունեցած ռազմական բախումների և ընդհանուր ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման պրոցեսի վերաբերյալ՝ կարծիք հայտնելով, թե ներկա իրավիճակում տարածաշրջանի ազդեցիկ խաղացողներից երկուսը՝ Ռուսաստանը և Թուրքիան, որոնցից առաջինը դաշնակցային հարաբերություններ ունի Հայաստանի, իսկ երկրորդը՝ Ադրբեջանի հետ, կարող են լրացնել ղարաբաղյան գործընթացում առաջացած «դիվանագիտական վակուումը»՝ հայկական և ադրբեջանական կողմերին համոզելով վերադառնալ բանակցությունների սեղանի մոտ։

Ամերիկացի նախկին դիվանագետը այսպիսի կանխատեսման համար որպես հիմք է ընդունել, առաջին հերթին, իր այն կարծիքը, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որպես միջնորդական կազմակերպություն, արդյունավետ չի գործում ու չի կարողանում զսպել հայ-ադրբեջանական հակամարտության սրացումները, և դրա պատճառներից մեկն այն է, որ Մինսկի խմբի մանդատը սահմանափակվում է միայն Լեռնային Ղարաբաղի տարածքով և չի վերաբերում Հայաստանի և Ադրբեջանի պետական սահմանին, որտեղ ևս տեղի են ունենում միջադեպեր, և երկրորդ հերթին՝ իր այն տպավորությունը, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարները «այս պահին, կարծես, հրաժարվել են Մինսկի խմբից»։

«Օգոստոսի 14-ին Փաշինյանը BBC-ի հետ հարցազրույցում հաստատել էր, որ ինքը հրաժարվել է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման հիմնական սկզբունքներից, որոնք համաձայնեցվել էին Մինսկի խմբի կողմից, որոնց հետ իր նախորդը ոչ պաշտոնապես համաձայնվել էր 2009 թվականի հունվարին։ Մինչդեռ Ալիևը վկայակոչել է Հայաստանի հետ «անիմաստ բանակցությունները», երբ հուլիսի 16-ին ազատեց իր փորձառու ԱԳ նախարար Էլմար Մամեդյարովին։

Այս պատճառով Անկարան և Մոսկվան կարող են լրացնել դիվանագիտական վակուումը և իրենց դաշնակիցներին համոզել վերադառնալ բանակցային սեղանի մոտ։ Չնայած Ռուսաստանի և Թուրքիայի հետ շատ ուղղություններով կոշտ տարաձայնություններին՝ Միացյալ Նահանգները և նրա եվրոպացի դաշնակիցները իմաստուն կվարվեն, եթե խրախուսեն այսպիսի ձևաչափը», – գրել է Բրայզան։

Թեմայի շուրջ «Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է ԵՊՀ Միջազգային հարաբերությունների ֆակուլտետի Քաղաքական ինստիտուտների և գործընթացների ամբիոնի վարիչ, քաղաքագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Գարիկ Քեռյանը:

– Պարոն Քեռյան, մենք, իհարկե, հիշում ենք, որ Մեթյու Բրայզան եղել է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ, հետո՝ Ադրբեջանում ԱՄՆ դեսպան, բայց նաև հիշում ենք, որ Ամերիկայի հայկական կազմակերպությունները և նրանց կողմնակիցները Կոնգրեսում դեմ էին հանդես գալիս Բրայզայի նշանակմանը դեսպանի պաշտոնում՝ ասելով, Բրայզան թրքամետ գործիչ է, նա կապված է Ադրբեջանի իշխանությունների հետ, և այլն։ Ինչևէ, նա այժմ աշխատում է Atlantic Council-ում և հոդված է գրել՝ կարծիք հայտնելով, որ Մոսկվան և Անկարան կարող են լրացնել ղարաբաղյան գործընթացում այսօր առաջացած «դիվանագիտական վակուումը»՝ իրենց դաշնակիցներին, այսինքն՝ Թուրքիան՝ իր դաշնակից Ադրբեջանին, Ռուսաստանը՝ իր դաշնակից Հայաստանին համոզելով վերադառնալ բանակցությունների սեղանի մոտ։ Որքանո՞վ է սա հավանական, Ձեր կարծիքով, ներկայիս իրավիճակում, եթե հաշվի առնենք Ռուսաստանի արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովի այս շաբաթվա հայտարարությունը։ Լավրովը այս շաբաթ հանդիպել է Ադրբեջանի նորանշանակ արտգործնախարարի հետ և ասել, որ բանակցողների կազմը փոխելու փորձերը անընդունելի են համանախագահների համար։

– Այն, ինչ վերաբերում է բանակցային ձևաչափը փոխելու ջանքերին, նոր չէ: Դա արդեն 20-25 տարվա պատմություն ունի: Գիտեք, այդ Մինսկի խումբը, որը ստեղծվել է 1992 թվականին, եթե չեմ սխալվում՝ իր մեջ ընդգրկում է 11 պետություն՝ հարավկովկասյան հակամարտող պետությունները, համանախագահող երեք երկրները՝ Ռուսաստանը, Ֆրանսիան և Միացյալ Նահանգները, ինչպես նաև մի շարք հարևան, տարածաշրջանային և եվրոպական երկրներ՝ Իրանը, Թուրքիան, Բելառուսը, Շվեդիան, Գերմանիան և այլն: Ընդհանուր առմամբ՝ 11 երկիր: ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը մեզ մոտ միշտ ասոցացվել է միայն երեք համանախագահող երկրների հետ, բայց պետք է հիշենք, որ խոսքը համանախագահության մասին է: Սակայն եթե ինչ-որ փաստաթուղթ վերջնական դրվի հաստատման՝ այդ երեք համանախագահող պետություններից հետո դրվելու է նաև 11 անդամ պետությունների քննարկմանը, որոնք ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի անդամ պետություններ են: Իսկ այդ պետությունների շարքում է նաև Թուրքիան: Այսինքն՝ Թուրքիան միշտ աշխատել է իր կարգավիճակը մի քայլ առաջ տանել, լինելով Մինսկի խմբի անդամ՝ մտնել նաև համանախագահության մեջ: Այդ ձգտումը միշտ կա, և դա գիտե՞ք՝ ինչով է բացատրվում: Օրինակ, ինչքան ես եմ հասկանում Ադրբեջանի պաշտոնական քարոզչությունից՝ նրանք կարծում են, որ Մինսկի խմբի համանախագահությունը «հակաադրբեջանական» ձևաչափ է:

Նրանց բացատրությունը հետևյալն է, որ Մինսկի խմբի համանախագահն են Ռուսաստանը, որը Հայաստանի ռազմաքաղաքական դաշնակիցն է ՀԱՊԿ-ում, Ֆրանսիան, որը Հայաստանին բարեկամ պետություն է և ավանդաբար հակաթուրքական պետություն է, ու բնականաբար, դա նաև իրենց վրա է ազդում, և այստեղ է նաև Միացյալ Նահանգները, որը Թուրքիայի հետ լուրջ խնդիրներ ունի մերձավորարևելյան հարցերում և այդպես լուրջ շահեր չունի Լեռնային Ղարաբաղի հարցում՝ բացառությամբ մեկ շահի, որ Ղարաբաղի տարածքն իրեն պետք է Իրանի դեմ ռազմաբազա տեղադրելու համար: Ահա այս ձևաչափին երբ ադրբեջանցիները նայում են՝ ստացվում է այսպես՝ երկու երկրները հայամետ են, մեկը կիսաադրբեջանամետ է՝ այնքանով, որքանով շահեր ունի այստեղ: Եվ նրանք ասում են՝ «բերեք փոխենք ուժերի հարաբերակցությունը», «եթե Հայաստանը երկու բարեկամ պետություն ունի՝ գոնե մեկն էլ թող մերը լինի»: Եվ իրենք մատնացույց են անում Թուրքիային, որպեսզի վերջինս պաշտպանի Ադրբեջանի շահերը:

Սա ադրբեջանական քարոզչություն է, սա նրանք միշտ պնդել են, սա եղել է վերջին 20-25 տարվա ընթացքում, և Մեթյու Բրայզան ինչ-որ հեծանիվ չի հայտնագործել, նա պարզապես ֆիքսել է այն, ինչ ինքը տեսել է:

Բայց Մեթյու Բրայզայի ասածի մեջ կա մի շատ մեծ ճշմարտություն: Դա այն է, որ Մինսկի համանախագահող երկրները այդքան էլ արդյունավետ չեն աշխատել ու չեն աշխատում հիմա, որովհետև այս 25 տարվա ընթացքում արդյունավետ աշխատանքին տարբեր բաներ են խանգարել: Մեկ խանգարել է, օրինակ, Հարավային Կովկասում այս երեք երկրների՝ Եվրամիության՝ հանձին Ֆրանսիայի, Միացյալ Նահանգների և Ռուսաստանի շահերի խաչաձևումը: Հետո խանգարել է, ասենք, Իրանի նկատմամբ հակաարևմտյան քաղաքականությունը, որովհետև Ղարաբաղի տարածքը նրանք միշտ դիտել են Իրանին սահմանակից և որոշակի ստրատեգիական նշանակություն ունեցող: Հետո խանգարել է Ռուսաստան-Արևմուտք խիստ հակամարտությունը և պատժամիջոցները, որ այսօր կիրառում է Եվրամիությունը Ռուսաստանի դեմ, Միացյալ Նահանգները՝ Ռուսաստանի դեմ: Եվ պարզ տրամաբանությունը հուշում է՝ եթե համանախագահող երկրները իրար դեմ պատժամիջոցներ են կիրառում՝ այդ դեպքում մի հակամարտության լուծման ժամանակ նրանք ինչպե՞ս են համագործակցելու: Եվ այսպես ամեն անգամ տարբեր հարցեր խանգարել են:

Էլ չեմ ասում, ասենք, սիրիական ճգնաժամի շուրջ Ռուսաստան-Թուրքիա-Իրան ձևաչափի առաջացումը ընդդեմ արևմտյան երկրների: Եվ ղարաբաղյան հակամարտությանը լուծումը միշտ էլ ստորադասվել է այս ամենին:

Սրան կարող ենք ավելացնել  նաև Ռուսաստանի սիրախաղերը Ադրբեջանի հետ, որի նպատակն է Ադրբեջանին տանել ռուսական ազդեցության գոտի՝ ընդգրկելով նրան և՛ ՀԱՊԿ-ի, և՛ ԵԱՏՄ-ի կազմի մեջ: Միաժամանակ սրան ավելանում է Ռուսաստանի գլխավոր ռազմավարական գիծը՝ հետխորհրդային տարածքում վերականգնել իր ազդեցությունը և թույլ չտալ Թուրքիայի ներթափանցումը Հարավային Կովկաս:

Բնականաբար, իմ կարծիքն այն է, որ ղարաբաղյան հակամարտության միջազգայնացումը, Մինսկի խմբի ստեղծումը և դեռ ավելին՝ Մինսկի խմբի համանախագահության ստեղծումը իրար միս կրծող և իրար դեմ աշխատող պետությունների ձևաչափով ինքնին նշանակում է, որ նմանատիպ իրավիճակով, նմանատիպ աշխարհաքաղաքական իրողության պայմաններում երբևիցէ հնարավոր չի լինի կազմել որևիցէ մի փաստաթուղթ, որը, ինչպես վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն է ասում, ձեռնտու լինի և՛ Հայաստանին, և՛ Ադրբեջանին, և՛ Արցախին:

Բայց Մեթյու Բրայզան ինչ-որ մի տեղ փորձում է նաև գիտե՞ք՝ որը թեզը առաջ քաշել: Դա իմ հեղինակած տերմինն է: Նա փորձում է տանել այս ամենը սերբական տարբերակով: Եթե հիշում եք՝ Բոսնիական և Կոսովոյի հակամարտությունների ժամանակ կրկին միջազգային հանրությանը չհաջողվեց գտնել լուծման ինչ-որ մի ձևաչափ, և երկու դեպքում էլ Սերբիայի նկատմամբ կիրառվեց ռազմական հարվածների և պարտադրանքի քաղաքականությունը: Այսինքն՝ որոշումն ընդունվեց՝ ինչպես պետք է լուծվի հիմնախնդիրը, ներկայացվեց Սերբիային, Սերբիան մերժեց, և դրանից անմիջապես հետո ՆԱՏՕ-ն սկսեց ռմբակոծել: Բայց սերբական տարբերակը, որը նստած է Մեթյու Բրայզայի գլխում այն ձևաչափով, որ Ռուսաստանն ու Թուրքիան, առանց Հայաստանի, Ադրբեջանի և Արցախի, ինչ-որ մի ձևաչափով կմտածեն լուծումը, հետո ուժի միջոցով կստիպեն, որ Հայաստանն ու Ադրբեջանը կատարեն այդ որոշումը…

– Ինչպես 100 տարի առաջ:

– Այո՛, ինչպես 100 տարի առաջ: Բայց Մեթյու Բրայզան, իհարկե, չունի այն գիտելիքները 100 տարի առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին, ինչ ունենք մենք: Նա ունի, ասենք, սերբական տարբերակի վերաբերյալ ինֆորմացիա: Դա կոչվում է հակամարտության լուծման ուժային պարտադրում, երբ հակամարտող կողմերին ուժով խաղաղեցնում են, ստիպում են ընդունել երրորդ կողմի կամ միջնորդական առաքելության որոշումը: Բայց Մեթյու Բրայզան սխալվում է այն առումով, որ եթե սերբական տարբերակի ժամանակ՝ 1990-ական թթ., Ռուսաստանը ատամ ցույց չէր տալիս, և այն ժամանակ ելցինյան Ռուսաստանը դժգոհություն էր հայտնում դեկլարատիվ, բայց լռելյայն ընդունում էր Արևմուտքի և ՆԱՏՕ-ի բոլոր որոշումները, ապա այժմ այդպես չէ, և Մինսկի խմբի մյուս համանախագահներն էլ թույլ չեն տա անել այն, ինչ 90-ականներին թույլ տվեց անել Ռուսաստանը:

Տեսականորեն, իհարկե, չի բացառվում Ռուսաստանի և Թուրքիայի կողմից այնպիսի վճռի ընդունում, որը հնարավոր լինի պարտադրել կողմերին, բայց գործնականում ես ինքս չեմ պատկերացնում նման բան, քանի որ ցանկացած պարագայում Թուրքիան գծելու է «Ադրբեջանի միջազգայնորեն ճանաչված սահմանների վերականգնում», իսկ Ռուսաստանի համար դա նշանակում է կորցնել Հայաստանը առհավետ, որը Հարավային Կովկասում իր համար ամենահուսալի հենարանն է:

– Տեսականորեն ընդունենք, որ այդ տարբերակը գուցե հնարավոր է, բայց գործնական դաշտում եթե կողմերից մեկը՝ Հայաստանը, դեմ է Թուրքիայի մասնակցությանը խաղաղության գործընթացին, քանի որ Թուրքիան իրեն դրսևորում է որպես հակամարտության կողմ՝ Ադրբեջանի կողմից, ոչ թե որպես անաչառ ու անկողմնակալ միջնորդ, ապա ինչպե՞ս է հնարավոր ռուս-թուրքական նախաձեռնությունը Ղարաբաղի շուրջ:

– Մեթյու Բրայզան, ինձ թվում է, նկատի ունի, որ Ռուսաստանը և Թուրքիան անեն դա անկախ Մինսկի խմբի եռանախագահության ձևաչափից: Գուցե նա ենթադրում է՝ Ռուսաստանը և Թուրքիան համոզեն Ֆրանսիային և Միացյալ Նահանգներին թողնելու հակամարտության կարգավորման գործընթացը, մանավանդ որ Թուրքիան Մինսկի խմբի անդամ է: Իհարկե, ես, միևնույն է, չեմ պատկերացնում, որ Ֆրանսիան և Միացյալ Նահանգները այդպես կամովին թողնեն այս հարցը, քանի որ այստեղ կա հարավկովկասյան մեծ հանգույցի խնդիր և էներգետիկ կոմունիկացիաների խնդիր, այստեղ կա Իրանի հարց և Ռուսաստանի հետ կապված խնդիրներ: Դրա համար դժվար թե նրանք թողնեն, որ 21 թվի նման Ռուսաստանը և Թուրքիան իրար հետ նստեն և լուծեն այս հարցը: 1921 թվականը այն ժամանակ էր, երբ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո մեծ պետությունները այլևս ի վիճակի չէին նոր ռազմաճակատներ բացել և նոր ռազմական գործողություններ վարել: Նույնիսկ Գերմանիային հաղթած Անտանտի երկրները, ըստ էության, պարտվեցին քեմալական Թուրքիային, քանի որ հունական բանակը ջախջախվեց, Հայաստանը ջախջախվեց, որոնք Անտանտի դաշնակիցներն էին: Բայց, ամեն դեպքում, Անտանտը նոր բանակ Թուրքիա չմտցրեց, որովհետև պարզապես ի վիճակի չէին այլևս: Այդ իսկ պատճառով դա հնարավորություն տվեց Ռուսաստանին և Թուրքիային բաժան-բաժան անել տարածքները մեր տարածաշրջանում՝ հաշվի չառնելով ո՛չ Վրաստանի, ո՛չ Հայաստանի շահերը: Նույնիսկ Ռուսաստանի ազգային շահերի վերաբերյալ բոլշևիկները սխալ որոշում կայացրեցին:

Բնականաբար, հիմա իրավիճակն այդպիսին չէ, և Ռուսաստանն ու Թուրքիան չեն կարող պարզապես: Եվ ես այս համատեքստում շատ ու շատ եմ կարևորում Իրանի գործոնը, որովհետև Իրանն էլ ունի իր շահերը այս տարածաշրջանում: Օրինակ, եթե մենք վիճում ենք՝ Ղարաբաղն ո՞ւմն է, ապա Թեհրանում միշտ ծիծաղում են, որովհետև ասում են՝ «էս էրեխեքը չեն հասկանում, որ Ղարաբաղն էլ է մերը, Նախիջևանն էլ, Բաքուն, Շաքին, Շիրվանը, Դերբենդ… բոլորն էլ մերն է, ուղղակի ժամանակին տվեցինք, հարմար լինի՝ նորից հետ կվերցնենք»: Իսկ այդ մտայնությունը շատ հեռավոր անցյալից չէ, դա 500 տարվա բան չէ, դա ընդամենը 19-րդ դարի սկզբներին տեղի ունեցած իրադարձություն է:

Ընդհանրապես, 16-րդ դարից սկսած՝ Թուրքիան և Իրանը այստեղ ավանդական մրցակիցներ են, և նկատի ունենանք, որ իրանական պետության մեջ թուրքական տարրի ակտիվացումը իրանական պետականության վերջն է: Իրանցիներն այդ բոլորը շատ լավ հասկանում են, և այդ բոլորի պատճառով է, որ իրենք, լինելով իսլամական ֆունդամենտալիստական պետություն, այս 25-30 տարվա ընթացքում ոչ մի անգամ որևէ հակահայկական քայլ չեն արել, միշտ աշխատել են մեր օգտին: Դա ոչ թե «մեր սիրուն աչքերի համար է», այլ դա իրենց շահերի համար է:

Բնականաբար, ես չեմ պատկերացնում, որ Ռուսաստանն ու Թուրքիան, ըստ Մեթյու Բրայզայի, կարողանան այստեղ հարցեր լուծել միայնակ և միակողմանիորեն՝ հետևում թողնելով Եվրամիությանը, Միացյալ Նահանգներին և առավել ևս՝ Իրանին: Դա իր կարծիքն է:

Ընդհանրապես, Մեթյու Բրայզան թուրքական լոբբիստական ազդեցության տակ գտնվող անձնավորություն է: Իր կինն էլ՝ Զեյնո Բարանը, ինչպես գիտեք, էթնիկ թուրք է, ընդ որում՝ ազգայնամոլական թուրք է, և այս կնոջ կապերով Բրայզան թուրքական ազդեցության տակ է ընկել: Եվ նաև այս հանգամանքը նկատի ունենալով՝ Միացյալ Նահանգները նրան նշանակեց դեսպան Բաքվում, քանի որ շատ սիրելի անձնավորություն էր ադրբեջանցիների համար: Եվ նա հայամետ կամ հայանպաստ որևէ քայլ և առաջարկություն երբևիցէ չի արել: Այս առումով թուրքական գործոնը նրա կողմից առաջ տանելը ինձ համար զարմանալի չէ: