«Առաջին լրատվական»-ի Real Politik հաղորդաշարի հյուրն է արևելագետ Դավիթ Հովհաննիսյանը:
– Պարոն Հովհաննիսյան, տարածաշրջանը շարունակում է եռալ, և կարծես «արաբական գարնան» ամբողջ շղթան եկել, կանգ է առել Սիրիայում: Օրերս Քեթրին էշթընը հայտարարեց, որ իրենք չեն կարող հապաղել Սիրիայի հարցում, իսկ դրանից առաջ Ֆրանսիան, որ ավանդաբար համարվել է նաև Սիրիայի համար շատ կարևոր եվրոպական պարտնյոր, ասել է, որ Ասադը չի կարող խուսափել պատասխանատվությունից: Ի՞նչ է իրականում տեղի ունենում, և ի՞նչ կարելի է սպասել Սիրիայից:
– «Արաբական գարուն» չկա, ուղղակի անունը կցվել է մի լուրջ գործընթացի, որը տարբեր երկրներում շատ տարբեր է իր բնույթով և տեղի է ունենում այն տարածքներում, որը կոչվում է Միջին Արևելք: Իրականում ես դա անվանում եմ երեք ծովերի համակարգ` Միջերկրական, Սև և Կասպից, որը ունի իր ենթահամակարգերը: Սիրիան բանալի երկիր է և ամբողջ տարածաշրջանի համար չափազանց կարևոր դեր է կատարում` սկսած Ասադի իշխանության ժամանակներից: Մի շարք հարցերում Սիրիայի դերը դժվար է թերագնահատել` թե՛ արաբա-իսրայելական այս հակամարտության բարձր կոնֆլիկտի տեսանկյունից, թե՛ Իրան-Սիրիա-Լիբանան- Հըզբոլլահ շղթայի տեսանկյունից և թե՛ որոշակի էտալոնային բնույթ ունեցող բազմաէթնիկ, բազմակոնֆեսիոնալ երկրում ներդաշնակություն ապահովելու տեսանկյունից: Այդ ներդաշնակությունը լուրջ հարվածների տակ է: Ես բավականին լավ գիտեմ այդ երկիրը և այդ երկրի վրա աշխատող պետությունների քաղաքականությունը: Փորձում եմ քննական հայացքով նայել այն բոլոր լուրերին, որոնք մեզ հասնում են միջազգային մեդիայից: Շատ հաճախ դրանք իրականությանը չեն համապատասխանում: Ռաֆատ Ասադը Բաշար Ասադի հորեղբայրն է, նրանց հարաբերությունները շատ ծանր են եղել, Ռաֆատը երկրից դուրս քշվեց, որովհետև ընդհատակյա գործողություններ էր վարում և վերջերս եվրոպական հեռուստատեսությամբ, ամերիկյան կայքերով հորեղբայրը իր զարմիկին խորհուրդ է տալիս, որ նա իշխանությունը թողնի:
– Միացյալ ազգերի կազմակերպությունը օրերս հրապարակեց թիվ` 5000 զոհերի մասին:
– Մենք գիտենք, որ հրետանու և ականանետների օգտագործմամբ «ընդդիմությունը» թուրքական սահմանի կողմից արդեն մի քանի ամիս փորձեր է կատարում ճնշում գործադրելու: Կարծում եմ` այդ ճնշումը ոչ թե ռազմական գործողություններ վարելու նպատակով է, այլ որ սահմանապահ զորքերը իրենց ուշադրությունը շեղեն և զինյալների խմբերը ուղղվեն դեպի այն գոտիները, որոնք հայտնի են իրենց մոլեռանդությամբ:
– Պարոն Հովհաննիսյան, ըստ Ձեզ, ոտքի է կանգնել ոչ թե խաղաղ բնակչությունը, այլ զինյալ խմբավորո՞ւմը:
– Էսկալացիան` նոր զինակոչված 120 զինվորների մորթից`սպանդից, դա պրովոկացիա էր: Այտեղից սկսվեցին շատ ավելի կոշտ գործողություններ: Տարբեր ազգերի պատկանող իմ գործընկերները մի ամիս առաջ խմբով երկրով պտույտ են կատարել, բոլորը արաբագետներ են, և ինձ պատմում են, որ Դամասկոսը հանգիստ է, Եթովպիան, Հալեպը հանգիստ են, Համա են անցել առանց որևէ խոչընդոտի: Բլոկպոստեր կան քաղաքում, ակտիվացումը միայն ուրբաթ օրերին է: Ուրբաթ օրերին, օրինակ, մեքենայով զինյալները շրջում են և հենց տեսնում են ինչ-որ մի թույլ օղակ հրազենից կրակ են բացում: Նույն ժամանակ մզկիթի կողքին կամ հրապարակում 20-30 հոգանոց խումբը ֆլեշմոբի ձևով դուրս է գալիս, իրենց կարգախոսներով իրենց նկարում են, և դա անմիջապես գնում է ինտերնետ: Youtube-ում շատ հաճախ տեսնում ենք վատ որակի նկարած տեսանյութեր:
– Դուք կարծում եք՝ այս բոլորը ներկայացո՞ւմ է և ոչ մի հիմք չկա Ասադի ռեժիմից բողոքելո՞ւ:
– Բնականաբար հիմքեր կան, և ասել այնտեղ լիբերալ և ժողովրդավարական իշխանություն է` դժվար է: Չնայած համեմատած հարևան երկրների՝ Սիրիան առավել լավ վիճակում է: Օրինակ՝ Սաուդյան Արաբիայում, որը ԱՄՆ-ի, Եվրամիության բազմաթիվ երկրների լավագույն դաշնակիցն է, վերջերս կախարդության համար մի կին են գլխատել:
– Արդյոք Սիրիան տրամաբանական շարունակությո՞ւնն է այն գործընթացի, որ սկսվեց Թունիսով և վերջացավ Եգիպտոսով:
– Չեմ կարծում, որ այդ դեպքերը մենք կարող ենք նույնացնել, երբ Թունիսում բոլորովին այլ վիճակ էր: Այնտեղ երեք խմբի էր բաժանվում: Մի քանի երկիր շատ բարձր եկամուտ ունեն: Օրինակ` Քուվեյթում տարեկան մոտավորապես 32 հազար դոլար է մեկ շնչին հասնող եկամուտը: Համեմատենք Եմենի, Սուդանի հետ. 630- 650 դոլարի մոտ է մեկ շնչի եկամուտը: Ամենազարգացածների և ամենահետամնացների խմբից բացի, կա նաև մեծ խումբ միջին երկրներից: Թունիսը սրանց վերևում էր գտնվում և հիմնականում լավ վիճակում էր: Սակայն տնտեսական, ֆինանսական ճգնաժամը շատ ուժեղ հարված հասցրեց, և զարմանալի չէ, որ երկու տարի առաջ Հայաստանից բավականին մարդիկ գնացին Թունիս հանգստանալու, որովհետև էժանացել էր, այսինքն` նրանք փորձեցին շուկայի հետ համընթաց գնալ: Դա չօգնեց, որովհետև աղքատության եզրը շատ բարձրացավ ` 10 տոկոսից ավելի, ինչին թունիսցիները սովոր չէին: Կրթված երիտասարդությունը աշխատազուրկ էր, այսինքն` սոցիալական և քաղաքական անբարենպաստ պայմաններ էին: Ինչո՞ւ հիմա պայթեց, որովհետև իրավիճակը վատթարացավ:
– Սիրիան ինչո՞վ է առանձնահատուկ այդ իմաստով:
– Սիրիան առանձնահատուկ է մի քանի իմաստով: Սիրիայում փոքրամասնությունն է ալավիական իշխանության գլխին կանգնած: Սիրիայի նման խայտաբղետ էթնիկական որևէ երկիր չկա: Սիրիայում նաև բնակչության 70 տոկոսը 23 տարեկանից ցածր է, ընդ որում` 34 տոկոսը 15 տարեկանից ցածր է: Աշխատատեղերի լրջագույն խնդիր կա: Սիրիան շատ ամուր երկիր է, որովհետև Բաշար Ալ-Ասադի քաղաքականությունն այնպիսին է, որ՝ պետք է կարողանանք մեր պահանջները բավարարել նույնիսկ լիակատար շրջափակման պայմաններում: Այս տարիների ընթացքում մեկ դոլարն արժեցել է 50 սիրիական լիրա: Տնտեսության ամրությունը երևաց նաև այստեղ, լիրան չզիջեց իր դիրքերը: Միաժամանակ Սիրիան չունի այնպիսի հսկայական նավթային կամ գազային պաշարներ, որ կարողանա իրեն թույլ տա հեշտությամբ տանել թե՛ պատժամիջոցները, թե՛ շրջափակման փորձերը: Սիրիայի վրա ես տեսնում եմ երկու անմիջական ազդեցության աղբյուր: Առաջին դեպքերը տեղի ունեցան Հորդանանի սահմանի վրա: Հորդանանի հետ շատ լարված հարաբերություններ էին, 1982 թվականից հետո արմատական սուննի իսլամիստները Հորդանանի ճանապարհով փախան, և Բաշար Ալ-Ասադը երբ համաներում շնորհեց, նրանք վերադարձան: Դարաան փոքր քաղաք է, և այդ ցույցերը, որ ցույց են տալիս՝ 30-40 հազարանոց, անհնար է. դրանք բավականին ամայի տեղեր են. այդքան բնակչություն չունի: Թուրքիայի համար շատ ձեռնտու կլինի, եթե ինքը կարողանա սունիական իր պատրաստած իշխանությունը, կառավարությունը Դամասկոսում տեղադրել: Սա միանգամից նախ կգցի Իրանի քաղաքական ազդեցությունը տարածաշրջանում և լրջորեն կբարձրացնի Թուրքիայինը:
– Այնուամենայնիվ, կարծո՞ւմ եք, որ նպատակակետը Իրանն է, և սա ճանապարհներից մեկն է:
– Ամերիկյան զորքերը Իրաքից դուրս են բերվում: Ո՞վ է լինելու դրանից հետո Բաղդադում հիմնական խաղացողը: Ես չեմ ասում, որ կթելադրի իր կամքը, բայց համենայնդեպս Թեհրանը կկարողանա բոլոր այն նախաձեռնությունները, որոնք չեն համապատասխանում իր շահերին, կասեցնել: Եվ հասկանալի է, որ Իրանն է երկու առումով. մեկը` Իրան-Սիրիա-Հըզբոլլահ շղթան, որը շատ գործուն շղթա է և Իրանի ազդեցությունը տարածաշրջանում լրջորեն բարձրացնում է, երկրորդը` Բաղդադն է: Այստեղ, իմ կարծիքով, ԱՄՆ-ն դեռևս վերջնական որոշում իրենց գործողությունների առումով չի ընդունել, և նախագահ Օբամայի կողմից նման հայտարարություն չեմ լսել: Նա ասել է, որ պետք է օպոզիցիայի հետ երկխոսություն լինի: Օպոզիցիան միություն չունի, այն, ինչ Լոնդոնում նստած է, օպոզիցիա չէ: Դա մի քանի մարդ է, որոնք Սիրիայում որևէ դեր և ազդեցություն չունեն: Սա չափազանց վտանգավոր է, հատկապես եթե հաշվի առնենք, որ արյան վրեժի խնդիր կա, որը ավանդական հասարակության մեջ շատ կարևոր բան է: Եթե Աստված չանի` իշխանությունները տապալվեն, երկրում քաոս կլինի, առաջինը կմորթեն ալավիներին, քրիստոնյաներին, այդ թվում նաև` հայերին: Պետք է լուրջ վերաբերվել այն ամենին, ինչ տեղի է ունենում: Հասկանալի է, թե Չինաստանը, Ռուսաստանը և մի շարք այլ երկրներ ինչու են կոշտ այս հարցում, որովհետև դա նշանակում է տարածաշրջանը ամբողջովին կորցնել, հատկապես Չինաստանի համար: Հաշվի առնենք, որ չինացիները այսօր լրջագույն դիրքեր ունեն թե՛ ծոցում, թե՛ Արաբական ծովում: Նրանք Պակիստանի համար մի հսկայական նավահանգիստ կառուցեցին, հիմա ռազմական խարիսխ են կառուցում: Դա նշանակում է, որ չինական գործոնը այս ենթահամակարգում շատ լուրջ է: Գլոբալ մակարդակի այս մրցակցության համար Սիրիայից շատ բան է կախված:
– Սիրիան Լիբանանից դուրս եկավ, և կարծես խնդիրներն սկսվել են հենց այդ ժամանակներից, և այն գործընթացները, որոնց մենք ականատես ենք: Ի՞նչ զորակից երկրներ ունի Սիրիան արաբական աշխարհում և ո՞ւմ կարող է ապավինել և արդյոք Արաբական լիգայի այս շարժումները, հակաասադական գործողությունները, որոնք տեղի են ունենում, կկարողանա՞ն այն հուն տեղափոխել Ասադի գործողությունները, որ ցանկալի են հիմնական խաղացող երկրներին, և իրավիճակը հնարավոր կլինի հանգուցալուծել ավելի խաղաղ ճանապարհով:
– Լիբիան շատերին վախեցրեց, և դա զուսպ լավատեսություն է ներշնչում, և այն արդյունքները չտվեց, որոնք սպասում էին: Լիբիայում իրավիճակը դեռ ծանր է լինելու, և դժվար չէ կանխատեսել: Արաբական երկրներում այնպիսի գործընթացներ են, որ ուժեղ դրսևորված կոնսոլիդացված կամք դժվար է սպասել: Արաբական լեգալ պետություններն այնուամենայնիվ փորձեցին նախաձեռնությունը վերցնել իրենց ձեռքը և մեղմ ճանապարհով տանել: Սիրիայի շուրջ ձևավորվող վիճակը փորձեցին թեթևացնել: Ես սկզբնական շրջանում դրական էի գնահատում դա, և սիրիական իշխանությունների կողմից անմիջապես մի քանի լավ քայլեր արվեցին, որոնց մասին միջազգային մամուլը չգրեց: Ներում հայտարարվեց այն մարդկանց, ում ձեռքերը արյան մեջ չեն, և ով իր զենքը կհանձնի, այսինքն՝ զինաթափում էին: Սա շատ դրական քայլ էր, և հիմնական քաղաքներում եղան մարդիկ, որ այդպես էլ վարվեցին: Ամենահիվանդագին մասում` Համայի շուրջը, այդ նախաձեռնությունն ինչ-որ չափով հաջողվեց:
– Արաբական լիգան, փաստորեն, որևէ ազդեցություն այլևս չունի:
– Եգիպտոսն է ինտելեկտուալ լիդեր եղել, սակայն տեսնում ենք՝ ինչ վիճակում է: Սաուդյան Արաբիան, մեծ հաշվով, կտեսնի ալավիական իշխանությունների տապալումը, այսինքն՝ այնտեղից դրական քայլեր սպասել պետք չէ: Հորդանանը կայուն վիճակում է, Լիբանանն այնուամենայնիվ Սիրիայի հետ ավանդական կապ ունի:
– Սիրիայի նախագահ Բաշար Ալ-Ասադի անկումից օգտվողը Թուրքիան է լինելու, և պատահական չէ, որ Թուրքիան ամեն օր ամենաբարձր մակարդակով հրահրում է:
– Վարչապետ էրդողանի վերջին տասն օրերի հիստերիան ցույց է տալիս, որ հավանաբար ռեսուրսը կամաց-կամաց նվազում է, և պատմությունը շատ է ձգվում, առանց ակնհայտ արդյունքների: Ես բացառում եմ Թուրքիայի ուղղակի ներխուժումը ռազմական գործողությունների մեջ, քանի որ դա շատ վտանգավոր է Թուրքիայի համար: Իրավիճակը վտանգավոր է, եթե լարվածությունը երկար տևի, որոշակի գործոններ սկսում են ակտիվանալ, օրինակ` քրդական գործոնը, Իրան-Թուրքիա հարաբերությունները: Պետք է հաշվի առնենք, որ մի քանի նավատորմ Միջերկրական ծովում կան և մոտ են սիրիական ափերին, և դա շատ վտանգավոր իրավիճակ է:
– Սիրիայում մենք ունենք լուրջ ներկայացվածություն, և մեզ համար ևս վտանգ կա: Իրաքում մենք կորցրինք համայնքը և կորցրինք այն պատճառով, որ պրոիշխանական հայկական համայնք ունեինք, և որևէ շփում չեղավ այն ուժերի հետ, որոնք եկան իշխանության, և արդյունքում Իրաքում մենք չունենք հայկական ներկայացվածությանը միտված տրամադրություններ:
– Միջին Արևելքում հայկական համայնքները համեմատաբար քաղաքականացված չեն, բացառությամբ Լիբանանը: Այստեղ իներցիան է գործում մուսուլմանական օմայի և սուրբ գիրք ունեցող ժողովուրդների հարաբերությունների: Սա դուրս է մղում քաղաքական դաշտից, և իրենց երկիրն է, դու պետք է գոհ լինես, որ անվտանգ ապրում և աշխատում ես, պաշտպանված է հոգևոր հարստությունն ու մշակույթը: Մենք Դամասկոսում նոր չենք գտնվում, Դամասկոսը եղել է կանգառ Երուսաղեմի ուխտավորների ճանապահին, նույնը նաև` Հալեպում: Այն հոգևոր արժեքները, որ այնտեղ կան, ունիկալ են և կորցնել չի կարելի: Իրաքում մենք հրաշալի համայնք ունեինք, որտեղ հիմնականում Վասպուրականի հայությունն էր, բայց նաև Թուրքիայի սահմանին մի քանի ամուր ավաններ ունեինք, որը հիմա չունենք: Փառք Աստծո, Բաղդադում հիմա եկեղեցապատկան կալվածքները պահպանվել են: Մասնավոր սեփականության մասին տեղյակ չեմ, բայց հայությունը ուժեղ հարված ստացավ: Կարծում եմ` իշխանությունները պետք է ակտիվ լինեն, մենք պետք է հաշվի առնենք, որ հայ համայնքը քաղաքական բանակցությունների փորձ չունի, և, անշուշտ, եկեղեցին իր դերը ունի և որպես համայնքի և իշխանությունների միջև հիմնական միջնորդ, դրանով սահմանափակ է:
– Պարոն Հովհաննիսյան, կարծում եք՝ անհրաժեշտ է կողմերի հետ գոնե շփվե՞լ:
– Կարծում եմ՝ ոչ ռադիկալների հետ, որովհետև նրանց հետ իմաստ չունի, բայց հիմնական մեծամասնությունն այն է, որ բացի ալավիններից, Ասադը բազմաթիվ սուննիների մտցրեց իշխանության մեջ` նախարարներ, փոխնախագահ, բանակի բարձր հրամանատարության կազմում:
– Կարծում եք՝ սուննիական իշխանությունն ինչ-որ տեղ պաշտպանում է նաև ալավիական փոքրամասնություն կոչվող իշխանությունների՞ն:
– Նրանք պաշտպանում են իրենց, որովհետև իրենք հասկանում են, թե ինչ կարևոր ձեռքբերում է էթնիկական ներդաշնակությունը, և լավ հասկանում են, որ դա կխարխլվի, այսինքն՝ օբյեկտիվորեն նրանք դաշնակից են, և դեռևս ֆունդամենտալիստները իրենք են թիրախ դարձնում: Ռադիկալները, որոնք զենք են վերցնում շեհիթ դառնալու համար, բոլորովին այլ խորհուրդ ունեն, և արյան, վրեժի հարց կա, և սրանք հեշտ լուծվող խնդիրներ չեն: Մենք մեր համայնքին իրավունք չունենք միայնակ թողնել, և նուրբ դիվանագիտություն է պետք:
