Վերջին տարիներին Հայաստանի կառավարության որդեգրած սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության պայմաններում բնակչության արտագաղթին առնչվող իրոք լուրջ մտահոգություններ ունեմ: Մասնավորապես արտարժույթի հանդեպ նման քաղաքականության հետևանքը, կարծում եմ, կարող է լինել բնակչության ոչ գծային արտահոսքը: Նման քաղաքականության որդեգրման սկզբնական շրջանում արտագաղթը կարող է անգամ նվազել, սակայն հետո աճելու է և` հարաճուն տեմպերով: Էնպես որ` գոնե այս մի տեսանկյունից համակարգի կայունության մասին խոսք լինել չի կարող: Նման մտավախություն կա նաև երկրում կուտակված կապիտալի արտահոսքի հետ կապված: Ընդհանուր առմամբ` կուտակված կապիտալի և բնակչության արտահոսքերը միմյանց ուժեղացնելու հատկություն ունեն, որը նույնպես վկայում է համակարգի ոչ կայուն դինամիկան (սրան միևնույն ժամանակ օբյեկտիվ պատճառներով գումարվելու է և վերջին ընտրությունների, և մանավանդ` մարտի 1-ի իրադարձությունների պատճառած ցնցումը):
Նախկինում ընդունված էր համարել, որ բոլոր երկրները տնտեսական առումով շարժվում են միևնույն ուղղությամբ, աճի տեմպերը կախված են որոշակի գործոններից, բայց այլ հավասար պայմանների դեպքում թերզարգացած երկրները պետք է աճեն ավելի արագ, քան զարգացածները: Այսօր արդեն ընդունված և ապացուցված փաստ է, որ երկրներ կան, որոնք գտնվում են աղքատության թակարդում: Նման թակարդում գտնվելը նշանակում է, որ երկրի ներսում զարգացող գործոնները, որոնք դինամիկ տեսանկյունից փոխազդում են միմյանց վրա` երկրին թույլ չեն տալիս հաղթահարել այդ թակարդը (նախորդ դարի 50-ականներին Հարավային Կորեան ու Գանան մեկ բնակչի հաշվով նույն արտադրությունը ունեին, այսօր Կորեան տասն անգամ ավելին է արտադրում, քան նույն Գանան): Նման կարևորագույն գործոններից մեկը համարվում է տնտեսական և քաղաքական ինստիտուտների արդյունավետությունը:
Ոչ արդյունավետ ինստիտուտները կարող են պատահականորեն ներմուծվել արտասահմանից, ժամանակի ընթացքում իրենք իրենց վերարտադրել և սնանկացնել երկրի տնտեսությունը: Խնդիրն անգամ տխրահռչակ կաշառակերությունը չէ: Խնդիրը իրականում ավելի խորն է: Երբ աճում է հասարակական լարվածությունը` մատնանշելով, որ հասարակությունը զարգանում է մի ուղղությամբ, իսկ քաղաքական իշխանություն ունեցող էլիտան գնում է մեկ այլ ուղղությամբ, վերջիններիս համար իշխանությունը պահելու հիմնական միջոց է դառնում հասարակության տնտեսական նպատակաուղղված սնանկացումը: (Քաղաքագիտական գրականության մեջ տարբերակում են դե յուրե և դե ֆակտո քաղաքական ուժ հասկացությունները: Երբ այս ուժերը բաշխված են այնպես, որ դե ֆակտո քաղաքական ուժ ունեցողները ի վիճակի են փոխելու քաղաքական համակարգը, դե յուրե քաղաքական ուժ ունեցողները ստիպված են տնտեսական առումով սնանկացնել առաջիններին, հակառակ դեպքում իշխանափոխությունը անխուսափելի է):
Դասական տարբերակը առաջադեմ կոմունիկացիոն տեխնոլոգիաների, երկրում բոլոր տեսակի ենթակառուցվածքների զարգացումից գիտակցաբար խուսափելն է: Նման տեխնոլոգիաների ներմուծումը միևնույն ժամանակ կրիտիկական կարևորություն ունի արտադրության արդյունավետության և աշխատուժի արտադրողականության (այսինքն` աշխատավարձի) համար: Երբ Արևմտյան Եվրոպան գնում էր ժողովրդավարության զարգացման, մասնավոր սեփականության պաշտպանման ուղիով` միևնույն ժամանակ նպաստելով տեխնոլոգիական հեղաշրջմանը, Ռուսական և Ավստրո-հունգարական կայսրությունները վախենում էին անգամ կառուցել երկաթգծեր` համարելով, թե դա նպաստելու է ազգաբնակչության մոբիլիզացիայի աճին և սպառնալու է իրենց իշխանությանը: Պատմական արդյունքը հայտնի է. էնպես որ` իմաստ չունի այստեղ նշել: Խնդիրն այն է, որ բարձրագույն տեխնոլոգիաների ներմուծմանը խոչընդոտելը, կուտակված կապիտալը ներմուծվող և ոչ թե արտահանվող ոլորտում ներդնելը (և, որպես հետևանք, արտարժութային այն քաղաքականությունը, որ այսօր ունենք), ամենայն հավանականությամբ, քաղաքական և ոչ թե տնտեսական որոշում է: Այսինքն` տվյալ տնտեսական քաղաքականությունը տվյալ քաղաքական համակարգի հավասարակշիռ կետն է. այս առումով այս համակարգից որևէ շարժ սպասելն անիմաստ է:
Ծաղրն այն է, որ վիճակագրական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այն բռնապետություններն են քիչ թե շատ երկար գոյատևում (խոսքս քաղաքացիական և ոչ ռազմական ռեժիմներին է վերաբերում), որոնք արտադրության աճ և ցածր գործազրկություն են ապահովում (դասական տարբերակներն են ԽՍՀՄ-ն, Ֆրանկոյի ռեժիմը Իսպանիայում): Սակայն այսօր Հայաստանում նման պայմաններ ապահովելը անհնար է` ելնելով ռեսուրսների և սահմանների հայտնի վիճակից: Հայաստանում միայն տեխնիկական հեղաշրջում է անհրաժեշտ, իսկ նման հեղաշրջումը ֆիզիկապես վտանգում է ներկայիս իշխանությունների գոյությունը: Այն համակարգը, որ այսօր փորձում են կառուցել Հայաստանում, ամենևին էլ նորամուծություն չէ: Այն արդեն երկար տարիներ գոյություն ունի Պակիստանում, որոշ լատինա-ամերիկյան և արաբական երկրներում: Նման համակարգի հիմնական շարժիչ ուժը ազգաբնակչության արժեքներն են: Մասնավորապես` երկիրը լքած քաղաքացիները չեն կարող հոգ չտանել իրենց ընտանիքների և այլ հարազատների մասին (մի բան, որ անհասկանալի է եվրոպացուն):
Այս առումով մենք իրոք մեր արժեքներով ավելի մոտ ենք այս երկրներին: Սակայն մի կարևորագույն գործոն կա, որով մենք ավելի շուտ համապատասխանում ենք եվրոպական ստանդարտներին: Դա ծննդաբերության մակարդակն է: Հայաստանը այս առումով ոչ Պակիստան է և ոչ էլ Լատինական Ամերիկա: Սա նշանակում է, որ նման համակարգը Հայաստանում հաստատվելու դեպքում կարող է գոյատևել մեկ սերունդ ևս և` վերջ: Ուրախությամբ պետք է ասեմ, որ ծննդաբերության մակարդակը մեր միակ նմանությունը չէ Արևմտյան Եվրոպային, և վերջին ամիսների իրադարձությունների զարգացումը սրա ևս մեկ վառ ապացույցն է: Կարծում եմ` այսօր մենք բոլոր նախադրյալներն ունենք սպասելու, թե երկրի սոցիալ-տնտեսական քաղաքականությունն, այնուամենայնիվ, արմատականորեն փոխվելու է: Նման սպասումների համար ես առնվազն երկու նախադրյալ եմ տեսնում:
Նախ` այսօր իսկ կարելի է ասել, որ երկիրը անվերադարձ լքել է այն հետագիծը, որը տանում էր Քոչարյանի կառավարման տարիներին իրականացվող քաղաքականության հավասարակշռության կետին: Խնդիրն այն է, որ Հայաստանի բնակչությունը լինելով միատարր` էթնիկ տեսանկյունից, այնուամենայնիվ, բաժանվում է երկու խմբի, որոնք զգալիորեն տարբերվում են իրենց նախասիրություններով ու պահվածքով (այս խմբերը եղել են նաև ԽՍՀՄ-ի տարիներին, բայց ընդհանուր խաղի կանոնները այս տարիներին թելադրվել են Մոսկվայից, իսկ խմբերի սեգրիգացիան բավականին մեծ էր, էնպես որ` այս խմբերի գոյությունը այդքան ցայտուն չի երևացել: Թե Եվրոպայի երկրներում, թե Խաղաղօվկիանոսյան Ասիայում (Հնդկաստան, Չինաստան, Կորեա) այս առումով բնակչությունը իր նախասիրություններով` վիճակագրական տեսանկյունից ավելի նորմալ է բաշխված: Մեզ մոտ բաշխման փորձերը ավելի կոշտ են, իսկ միջին համարյա չկա: Նման բաշխման պայմաններում հասարակությունը բավականին բարդ դինամիկա է ունենում, զարգացման խճանկարն էլ դժվար գուշակելի է: Նման պայմաններում արտաքին ցուցումները մեծ կարևորություն են ունենում հասարակության զարգացման համար): Մենք մի կողմից ունենք հիերարխիան նախապատվող քաղաքացիներ, որոնք պատրաստ են իրենց խմբի համար ունենալ մի խաղի կանոններ, մնացած հասարակության համար մեկ այլ` կանոններ:
Մյուս կողմից` ունենք քաղաքացիների մի մեծ խումբ, որի համար կարևոր է, որպեսզի ողջ հասարակությունը ենթարկվի միևնույն օրենքներին: Թե որ խումբը և որքանով ողջ հասարակությանը կթելադրի իր խաղի կանոնները` կախված է մի շարք գործոններից (այդ թվում խմբերի հարաբերական մեծությունից ու հանդուրժողականությունից: Տեղեկատվությունը ու կոորդինացիան նույնպես կարևոր նշանակություն ունեն): Հետաքրքիրն այն է, որ պայմանները, որոնք նպաստում են առաջին խմբին` միանգամայն տարբերվում են մյուս խմբին նպաստող պայմաններից: Այսպես` առաջին խմբի համար որոշիչ է իր խաղի մեջ ներգրավվածների սակավաթիվ լինելը: Այսօր մենք ունենք ինֆորմացիոն շոկ: Ետընտրական հավաքները, փաստորեն, ստիպեցին, որ առանձին բնակարաններում փակված ինֆորմացիան դուրս գա փողոց, այս ինֆորմացիան արդեն իսկ հանրային սեփականություն է, և այն այլևս ետ չես փակի: (Այս առումով չեմ կարող համաձայնել այն մտքի հետ, թե այս անգամ էլ ոչինչ չի ստացվի և ֆրուստրացիան ողբերգական ու դրամատիկ հետևանքներ կունենա):
Մարդկանց և ողջ համակարգի համար շատ կարևոր է, երբ քաղաքացիները իրական պատկերացում ունեն իրենց համախոհների քանակի վերաբերյալ, մյուս կողմից` ունենք հանդուրժողականության կտրուկ անկում (նախ` Մարտի 1-ը անցավ թույլատրելի բոլոր սահմանները, երկրորդ` համախոհների իրական քանակի մասին ճիշտ տեղեկատվությունը հետադարձ կապ է ունենում մարդկանց հանդուրժողականության վրա` ստիպելով էլ ավելի անհանդուրժողական դառնալ): Ունենք նաև քաղաքացիների մի խումբ, որը պատրաստ է խախտել թելադրվող խաղի կանոնները և չընտրել օպտիմալ տարբերակը: Սա արդեն դասական հեղափոխական իրավիճակ է` էվոլյուցիոն մոդելավորման շրջանակներում: Ես այսօր երեք հնարավոր տարբերակ եմ տեսնում: Կարծում եմ` ակտիվ մասնակիցների քանակը գնալով աճելու է, հետևողականորեն լուծվելու են կոորդինացիայի և տեղեկատվության թերացման խնդիրները: Սա ամեն դեպքում ստիպելու է հակառակորդ խմբին խախտել ստատուս քվոն և ավելացնել ակտիվ գործողների քանակը:
Եթե «հեղափոխականորեն» տրամադրվածների քանակը հասավ կրիտիկականի և հաղթահարվեցին տեղեկատվական խոչընդոտները, հնարավոր է մեկ ժամում ողջ երկրորդ խմբի քաղաքացիներին դարձնել ակտիվ, և մեկ օրում հեղափոխել ողջ համակարգը` ստիպելով ողջ հասարակությանը այսուհետ խաղալ համընդհանուր կանոններով (այսինքն` վերահաստատել Սահմանադրությունը), հակառակ դեպքում համակարգը նույնպես` Քոչարյանի տարիներին անցած ուղիով ետ գնալու միտում է ունենալու: Այս դեպքում կամ հիերարխիկ համակարգը ժամանակի հետ փլուզվելու է` անցնելով մասնակիցների կրիտիկական քանակը կամ էլ նոր հավասարակշռության կետ է հաստատվելու միջանկյալ մի դիրքում: Ամեն դեպքում այն հասարակությանը, որը Քոչարյանի կառավարման տարիներին գնում էր առաջին խմբի միանձնյա որոշումներ կայացնելու ուղիով, կարելի է անվերադարձ լքված համարել:
(Այսօր իշխանության քայլերը, ամենայն հավանականությամբ, մատնանշում են տեռորի ռեպրեսիվ քաղաքականության որդեգրումը: Այնուամենայնիվ, տեռորի արդյունավետության հետ կապված ևս ոչ գծայնության խնդիր կա: Այսինքն` կա մի կրիտիկական սահման. մինչև այդ սահմանը պետական տեռորը պարզապես գրգռելու է բնակչությանը` ստիպելով ավելի ակտիվ պայքարել: Միայն այս կրիտիկական սահմանը անցնելուց հետո է, որ ժողովուրդը կկոտրվի ու երկար ժամանակ դուրս կգա պայքարից: Համոզված եմ, որ այս սահմանը այսօր մեր երկրում անհասանելի է որոշակի օբյեկտիվ պատճառներով, Ռուսաստանը նույնպես չի կարող իր ազդեցությունը բացեիբաց հասցնել այդ աստիճանի. այսօր Հայաստանի տարածքում երկրորդ Չեչնիա ու Կադիրով ունենալ ոչ Ռուսաստանը և ոչ էլ Մեդվեդևը չեն կարող իրենց թույլ տալ):
Բացի այս` այսօր մենք Հայաստանում ունենք կուտակված կապիտալի լեգիտիմիզացիայի խնդիր: Կապիտալի նախասկզբնական կուտակումը արդի Հայաստանում կարելի է հիմնականում ավարտված համարել: Չնայած այս պրոցեսը այս կամ այն տեսքով տեղի ունեցավ անցումային կոչված բոլոր երկրներում, Հայաստանում այն, ցավոք, ընթացավ նախորդ դարի առաջին կեսի Ատլանտա-սիթիի «լավագույն» ավանդույթներով:
Ինչևէ, այսօր խոշոր սեփականատերերը Հայաստանում իրենց կուտակված սեփականության լեգիտիմիզացիայի լուրջ խնդիր ունեն: Այս լեգիտիմիզացման համար բավարար չէ կառուցել ժամանակակից գրասենյակներ և վարձել մի քանի լեզուների տիրապետող քարտուղարուհիներ: Բավական չէ նաև տարանջատել բիզնեսը ու քաղաքականությունը (սա անհրաժեշտ, բայց ոչ բավարար պայման է): Այսօր կարևորագույն խնդիր է ներդրված կապիտալը դուրս հանել ներմուծման ոլորտից և ներդնել արտադրության ու արտահանման ոլորտում: Անհրաժեշտ է որպեսզի տնտեսական խաղի կանոնները զրոյական գումարով չլինեն, որտեղ ժողովրդի և սեփականատերերի հետաքրքրությունները 180 աստիճանով հակառակ են: Չնայած մեր կառավարությունը պնդում է, թե վերջին տարիներին գրանցել է տնտեսության զգալի աճ, այնուամենայնիվ արտադրողականության աճ չի գրանցվել:
Այս իսկ պատճառով, կարծում եմ, առաջատար տեխնոլոգիաների վրա հիմնված արտադրությունը դեռևս զգալի շահույթ կարող է ապահովել սեփականատերերին: (Մեկ անգամ ևս կարծում եմ, որ այսօր բարձր տեխնոլոգիաներից խուսափելը ավելի շուտ քաղաքական և ոչ թե տնտեսական որոշում է): Այսօր դեռ միանշանակորեն պարզ չէ` արդյոք եկամուտի անհավասար բաշխումը խցանու՞մ է, թե՞ խթանում է տնտեսական աճը: Այնուամենայնիվ, տնտեսական անհավասարության ջատագովները, մի հիմնական փաստարկ են բերում. տեխնիկական զինվածությունը, առաջատար տեխնոլոգիաների ներմուծումը կարող է պահանջել շատ հարուստների ներկայություն, քանի որ հարստության սահմաններից ելնելով` մարդիկ ռիսկի հանդեպ ավելի չեզոք են դառնում:
Եթե այսօր իսկ ունենք այդ պատկերը, որ երկրում կան շատ հարուստներ, ուրեմն պետք է օգտվել նաև դրա առավելությունից: Ամեն դեպքում այսօր իսկ պարզ է, որ քաղաքական ռիսկը աննախադեպ աճել է, և խոշոր սեփականատերերի համար վտանգը մեծ է` որպես իրենց ունեցվածքի գարանտ ունենալ քաղաքական գործիչներին: Բացի այս` ինձ վերջին ժամանակներս որպես իստիտուցիոնալիստի հետաքրքիր է, թե ինչպես է Հայաստանի հասարակությունը երաշխավորելու Սահմանադրության իրականացումը: Կարծում եմ` Արևմուտքի ժողովրդավարական դասական տարբերակը` հիմնված հասարակական ինստիտուտների վրա (հ/կ-ները ԱՄՆ-ում, արհմիությունները` Շվեդիայում), մեզ համար որոշ օբյեկտիվ պայմաններից ելնելով անիրականացվելի է: Վերջին իրադարձությունները մեկ անգամ ևս ցույց տվեցին, որ պատմությունը մեր երկրում գրվում է ոչ թե հասարակական ինստիտուտների ու կազմակերպությունների կողմից գրասենյակներում (չնայած ԱՄՆ-ի ավելի քան տասամյա ջանքերին` Հայաստանում ստեղծել և զարգացնել նման կազմակերպություններ), այլ երիտասարդության և մանավանդ` շրջանների բնակչության կողմից` փողոցներում:
Սա, ամենայն հավանականությամբ, նախապատվությունների ու խառնվածքի խնդիր է: Կարծում եմ` այս առումով մենք ավելի հավանական է գնանք Ֆրանսիայի տարբերակով, որտեղ Քամյուի խոսքերով` ցանկացած պետական տեռորին հասարակությունը պատասխանելու է անձնական տեռորով: Մի բան ամեն դեպքում պարզ է` Հայաստանը ոչ Թուրքմենստան է և ոչ էլ Ռուսաստան, և Մարտի 1-ի իրադարձությունները չեն կարող ունենալ միևնույն արձագանքը` ինչ Նորդ-Օստը: Վերջին ժամանակներս ինձ հաճախ են խնդրում երեք բառով նկարագրել հայերին. ես միշտ ասում եմ, որ հայերը երեք աստված ունեն: Գիտելիքը, ազատությունը և ճշմարտությունը: Մեր ձևավորած համակարգն ու ինստիտուտները պետք է համապատասխանեն մեր արժեքներին և կոչված լինեն պաշտպանելու այս «աստվածներին» հակառակ դեպքում ցնցումները անխուսափելի են:
(Կարծում եմ` այս առումով նույնպես նախընտրելի է, որպեսզի ինստիտուտները ձևավորվեն երկրի ներսում և ոչ թե ներմուծվեն արտասահմանից: Սա դեռ ապացուցված փաստ չէ, բայց կա երկու խոսուն օրինակ: Դեռ 20 տարի առաջ ընդունված էր համարել, թե լիբերալ շուկան և քաղաքականությունը երկրի զարգացման միակ գրավականներն են, բոլոր տնտեսագետները միաբերան հայտարարում էին, թե Չինաստանի ռեֆորմները տապալվելու են: Այսօր արդեն պարզ է, որ Չինաստանը միակ և ամենահաջողակ անցումային քաղաքականության հեղինակն է: Երկրորդ տարբերակը «առեղծված» է համարվում երկրների զարգացման պատմության մեջ: Սա Բիրմայի (Մյանմա) ու Թաիլանդի օրինակն է:
Այս երկրները համարժեք են իրենց աշխարհագրական և մշակութային հատկություններով: Ավելին` 1910-40թթ.-ին նույն ծավալով արտադրություն են ունեցել: Բիրման երկար տարիներ Անգլիայի գաղութն է եղել, իսկ Անգլիայի իրավա-հասարակական համակարգը համարվում է աշխարհում ամենաբարենպաստը` երկրների զարգացման առումով: Թաիլանդը ֆորմալ տեսանկյունից պահպանել է իր անկախությունը` ստիպված լինելով յուրովի ձևավորել իր հասարակական և քաղաքական համակարգը: Այսօր Թաիլանդը մի կողմից 4, 5 անգամ ավելի շատ արտադրություն ունի, մյուս կողմից` ժողովրդավարության տեսանկյունից զգալիորեն առաջ է Բիրմայից: Այստեղ երկու հնարավոր բացատրություն կա: Ձևավորվող ինստիտուտը պետք է համապատասխանի երկրի զարգացածության աստիճանին, այն պետք է համապատասխան լինի ազգաբնակչության խառնվածքին ու նախասիրություններին: Հակառակ դեպքում միշտ վտանգ կա, որ ներմուծվող ինստիտուտը խեղաթյուրվելու է` դառնալով անարդյունավետ ու երկիրը փակելով աղքատության թակարդում):
Լիլիթ Հակոբյանը, ծնվել է 1975 թվականի սեպտեմբերի 10-ին, Երևանում: Ստացել է տնտեսական գործընթացների մաթեմատիկական ծրագրավորման բակալավրի աստիճան: 1998-2001թթ. սովորել է Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանում, ստացել է «ֆինանսական կառավարման և հաշվապահական հաշիվներ» մասնագիտությունը: 2003-2004թթ. ուսանել է Հյուսիսային Շվեդիայի Յումեո համալսարանի տնտեսագիտական ծրագրավորման ֆակուլտետում, 2004-2007թթ.` էկոնոմիկայի ֆակուլտետում, փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու է:
