ՀՀ արտաքին գործերի նախարար Էդվարդ Նալբանդյանի հանդիպումը Կոսովոյի արտգործնախարար Էնվեր Խոջայի հետ Կոսովոյի դե ֆակտո ճանաչում է, կարծում է քաղաքագետ, Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտի ղեկավար Ստեփան Սաֆարյանը:
Քաղաքագետն այսպես մեկնաբանեց Հայաստանի և Կոսովոյի դիվանագիտական գերատեսչությունների ղեկավարների հանդիպումը «Առաջին լրատվական»-ի հետ զրույցում:
Նախարարները հանդիպել են նախորդ շաբաթ Անտանանարիվու քաղաքում, Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպության նախարարական խորհրդի շրջանակներում՝ կարևորելով «պարբերական հանդիպումների անցկացումը միմյանց դիրքորոշումներին ծանոթանալու և երկխոսությունը տարբեր հարցերի շուրջ շարունակելու նպատակով», տեղեկացնում է ՀՀ ԱԳՆ-ն: Ու թեև սա առաջին հանդիպումը չէ Հայաստանի և Կոսովոյի դիվանագետների միջև (Նալբանդյանը և Խոջան հանդիպել էին նաև ս.թ. սեպտեմբերին Նյու Յորք քաղաքում), այնուամենայնիվ՝ հանդիպման փաստն ինքնին չափազանց ուշագրավ է՝ հաշվի առնելով Կոսովոյի նշանակությունը էթնո-քաղաքական կոնֆլիկտների պատմության մեջ և այն փաստը, որ Հայաստանը չի ճանաչել Կոսովոյի նորանկախ Հանրապետությունը:
Կոսովոյի հիմնախնդիրը
Կոսովոյի հիմնախնդրի էությունը նախկին Հարավսլավիայի այդ շրջանի բնակչության գերակշիռ մեծամասնությունը կազմող էթնիկ ալբանացիների հակամարտությունն է սերբերի հետ, ալբանացիների պայքարը ներկայիս Սերբիայի (1990-ականներին՝ Հարավսլավիայի Միացյալ Հանրապետության) կազմից դուրս անկախ պետություն ստեղծելու համար: Կոսովոյի ալբանացիները դեռ 1991-ին անկախության հանրաքվե են անցկացրել Կոսովոյի ինքնավար շրջանի տարածքում, որին հաջորդել է զինված հակամարտությունը սերբերի հետ 1990-ական թթ.: Սերբիան չի ճանաչում Կոսովոյի անկախությունը, և ըստ այդ երկրի Սահմանադրության՝ Կոսովոյի շրջանը Սերբիայի Հանրապետության մի մասն է:
2008 թ. փետրվարի 17-ին Կոսովոյի խորհրդարանը Կոսովոն հռչակել է անկախ պետություն, որով փաստացի սկիզբ է դրվել Կոսովոյի միջազգային ճանաչմանը: 2008-ից մինչ օրս Կոսովոն ճանաչել են ՄԱԿ-ի անդամ 193 պետություններից 109-ը՝ ներառյալ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի հինգ մշտական անդամներից երեքը՝ Միացյալ Նահանգները, Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան, մյուս երկու մշտական անդամները՝ Ռուսաստանը և Չինաստանը, չեն ճանաչել Կոսովոյի Հանրապետությունը: Հայաստանը Կոսովոն չճանաչած պետությունների շարքում է՝ Ադրբեջանի, Վրաստանի, Ուկրաինայի և տասնյակ այլ պետությունների հետ միասին:
Ղարաբաղյան համատեքստը
Այսպիսով, Կոսովոն անկախացել է ազգերի ինքնորոշման միջազգային իրավունքի հիման վրա, որը օրինական է ճանաչվել նաև միջազգային իրավունքի տեսանկյունից. 2010 թ․ հուլիսին Հաագայի միջազգային դատարանի կայացրած որոշման համաձայն՝ Կոսովոյի անկախության հռչակումը չի հակասում միջազգային իրավունքի նորմերին:
Կոսովոյի հիմնախնդրի հիմնական նշանակությունը մեզ համար՝ Կոսովոյի անկախացման նախադեպն է, որը դիտարկվում է Ղարաբաղյան հակամարտության վերջնական լուծման հնարավոր ճանապարհներից կամ տարբերակներից մեկը, և շատ փորձագետների համոզմամբ՝ այն, եթե ոչ ամբողջությամբ, ապա գոնե զգալիորեն, համապատասխանում է հայկական շահերին ու Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հայկական տեսլականին:
Իհարկե, ինչպես Կոսովոյի ու Ղարաբաղի, այնպես էլ ցանկացած այլ կոնֆլիկտի պարագայում՝ կան նաև բազմաթիվ նրբերանգներ, առանձնահատկություններ ու տարբերություններ: Ամեն դեպքում, չնայած Կոսովոյի և ղարաբաղյան խնդրի զգալի ընդհանրությանը՝ պաշտոնական Երևանը առայժմ չի ճանաչել Կոսովոն՝ որպես պետություն: Ըստ էության, նույն դիրքորոշումն ունի նաև պաշտոնական Ստեփանակերտը: Իր հերթին՝ Կոսովոն հրաժարվում է ճանաչել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը: Բայց հայկական կողմի վերջին շփումները Կոսովոյի ներկայացուցիչների հետ կարող են էապես փոխել իրավիճակը՝ ի հայտ բերելով նոր հնարավոր միտումներ ու շեշտադրումներ պաշտոնական Երևանի մոտեցումներում՝ Կոսովոյի հանդեպ, իսկ ավելի լայն իմաստով՝ Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման Հայաստանի ռազմավարության մեջ:
Արևմտամետի ու ռուսամետի բաժանանար գիծը
Քաղաքագետ Ստեփան Սաֆարյանը առաջին հերթին արձանագրում է՝ միայն հանդիպման փաստը խիստ հատկանշական է: Ըստ նրա՝ Հայաստանը սրանով փաստացի ճանաչում է Կոսովոն:
«Լուրջ բան է, բավական լուրջ սիմվոլիկա է իր մեջ պարունակում: Կարելի է ասել՝ սա դե ֆակտո ճանաչում է: Նաև սրան գումարենք Կիսելյովի հարցազրույցում Սերժ Սարգսյանի նշած մեկ այլ ուշագրավ նրբերանգ. երբ նա մեկնաբանում է տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, բառացիորեն վկայակոչում է Կոսովոյի գործով Հաագայի միջազգային դատարանի որոշումը»,- մեզ հետ զրույցում նշեց փորձագետը:
Գլոբալիզացիայի և տարածաշրջանային համագործակցության վերլուծական կենտրոնի ղեկավար Ստեփան Գրիգորյանը կարծում է, որ հանդիպումը նախաձեռնել Կոսովոն, որը ձգտում է դառնալ ՄԱԿ-ի անդամ և լիարժեքորեն ճանաչված պետություն, ուստի աշխատում է Կոսովոն չճանաչած պետությունների հետ:
Բայց Հայաստանի քաղաքականության տեսանկյունից՝ քաղաքագետը կարծում է, որ հայկական կողմը համաձայնել է այդ հանդիպմանը՝ Արևմուտքին քաղաքական ազդակներ ուղարկելու նպատակով: Կառավարությունը ձգտում է ֆինանսներ և ներդրումներ բերել Հայաստան Արևմուտքից, և հասկացնում է ամերիկացիներին ու եվրոպացիներին, որ պատրաստ է Ռուսաստանից ինքնուրույն գործել Կոսովոյի հարցում:
«Կարծում եմ՝ Հայաստանը համաձայնեց հանդիպել նաև այն պատճառով, որ Հայաստանը տնտեսական, ֆինանսական աջակցության, դրսից փող բերելու, ներդրումների կարիք ունի: Ես չեմ բացառում, որ դա ուղերձ էր Արևմուտքին, որ տեսեք, մենք լսում ենք Կոսովոյին, գուցե նույնիսկ ճանաչենք: Աջակցեք մեզ, տեսեք՝ մենք այս հարցում ինքնուրույն քայլ ենք անում»,- «Առաջին լրատվական»-ին ասաց Ստեփան Գրիգորյանը:
Իսկ Հայաստանը կարո՞ղ է փոխել իր շեշտադրումները ղարաբաղյան խնդրի լուծման ռազմավարության մեջ՝ Կոսովոն ընտրելով որպես հակամարտության կարգավորման հնարավոր ճանապարհ:
Պատասխանելով հարցադրմանը՝ Ստեփան Գրիգորյանը նշում է արցախյան հարցի և Կոսովոյի նմանություններն ու տարբերությունները՝ ամեն դեպքում արձանագրելով, որ երկու ժողովուրդներն էլ ձգտում են անկախանալ ինքնորոշման իրավունքի հիման վրա, իսկ Կոսովոն դրա դասական օրինակն է. «Կոսովոն դասական օրինակ է, թե ինչպես է ազգը անկախանում՝ օգտագործելով ինքնորոշման իրավունքը: Ի վերջո, Կոսովոյի ալբանացին այդ տարածք եկած ժողովուրդ է, բայց նրանք մեծամասնություն կազմեցին, հանրաքվե անկացրեցին և բարձրացրեցին Սերբիայից անկախանալու հարցը: Աշխարհի մեծ մասն ընդունել է դա»:
Ի տարբերություն Արցախի՝ Կոսովոյի ալբանացիներն, իհարկե, բնիկ ժողովուրդ չեն այս տարածքում, և չի կարելի ասել, թե Կոսովոն նրանց պատմական տարածքն է և նրանք վերջին 2-3 հազար տարիներին ապրել են այդ տարածքում:
Մյուս՝ ավելի կարևոր տարբերությունն այն է, որ Լեռնային Ղարաբաղը, ի տարբերություն Կոսովոյի, չի ստացել և չի ստանում համաշխարհային գերտերություններից կամ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի մշտական անդամ հինգ պետություններից որևէ մեկի ուղղակի աջակցությունն ու հովանավորությունը, մինչդեռ հայտնի է, որ Կոսովոն անկախացել ու միջազգայնորեն ճանաչվել է գլխավորապես Միացյալ Նահանգների ու ՆԱՏՕ-ի աջակության շնորհիվ: Հետևաբար աշխարհաքաղաքական գործոնը կարևորագույն, եթե չասենք՝ վճռական դեր է խաղացել Կոսովոյի հիմնախնդրի լուծման հարցում:
«Կոսովոն ու Ղարաբաղը շատ նման են: Նման են նաև նրանով, որ կենտրոնը, Ղարաբաղի դեպքում՝ Բաքուն, Կոսովոյի դեպքում՝ Բելգրադը, դեմ է, որ տվյալ շրջանը անջատվի: Բայց կա մի մեծ տարբերություն. ներեցեք, Կոսովոն աշխարհագրորեն գտնվում է Եվրոպայում, Արևմուտքի մի մասն է, և քանի որ Սերբիան շատ ռուսամետ քաղաքականություն էր վարում, բացի այդ՝ Կոսովոյի ժողովուրդն իրոք կողմնորոշվում էր, այդ բոլոր գործոնները հաշվի առնելով՝ Արևմուտքը, առաջին հերթին՝ Միացյալ Նահանգները, որոշեց ճանաչել Կոսովոյի անկախությունը: Ուրեմն այստեղ ինքնորոշման իրավունքին գումարվեց նաև աշխարհագրությունը, շահերի վերադասավորումը տեղի ունեցավ այնպես, որ դա աշխատեց հօգուտ Կոսովոյի ալբանացիների»:
Միանշանակ ոչինչ չկա
Իհարկե, առայժմ դժվար է հեռուն գնացող հետևություններ անել, բայց ակնհայտ է մի բան, որ Հայաստանի և Կոսովոյի դիվանագիտական շփումների փաստը շատ բան կարող է փոխել առնվազն հանրային և միջազգային ընկալումներում: Խոսքն առաջին հերթին Արևմուտքի և արևմտյան հանրության ընկալումների մասին է: Ավելի պարզ ասած՝ Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունները Եվրոպայում և Միացյալ Նահանգներում, ըստ էության, դիտվում են որպես ռուսամետ կողմնորոշում ունեցող կառավարություններ: Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարության, դիվանագիտական ներկայացուցիչների հայտնած մի շարք դիրքորոշումներ ու գործողություններ միջազգային հարթակներում միայն ու միայն ամրապնդել են այդ համոզմունքը Արևմուտքում: Հիշենք թեկուզ Հայաստանի քվեարկությունները Ղրիմի հարցով Ուկրաինայի ներկայացրած բանաձևերի դեմ, կամ Ստեփանակերտում արցախյան իշխանությունների կազմակերպած տոնախմբությունը՝ Ղրիմի՝ Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնելու առիթով: Կոսովոյի անկախացման կամ միջազգային ճանաչման կապակցությամբ նմանատիպ ոգևորություն երբևէ չի նկատվել Արցախում:
Շատ մեկնաբաններ կարող են ասել, որ պաշտոնական Երևանը դեմ է քվեարկել Ուկրաինայի բանաձևերին ոչ թե Մոսկվային հաճոյանալու նպատակով, այլ ելնելով իր հստակ օրակարգից և ինքնորոշման իրավունքի հանդեպ իր սկզբունքային դիրքորոշումից, կամ թեկուզ՝ Ուկրաինային ադրբեջանամետ պահվածքի համար փոխադարձ վերաբերմունք ցույց տալու համար: Դա, իհարկե, այլ հարց է: Մեկ այլ հարց է այն, թե ինչպե՞ս է դա գնահատվում և ընկալվում առանցքային երկրների մայրաքաղաքներում:
Յուրաքանչյուր կոնֆլիկտ, ինչպես նշեցինք վերևում, ունի իր առանձնահատկությունները և ըստ էության՝ դրանցից յուրաքանչյուրը կարգավորվում կամ լուծվում է յուրովի՝ տարբեր ճանապարհներով, չափանիշներով ու սկզբունքներով: Եվ այս առումով՝ Կոսովոյի հակամարտության կարգավորման տարբերակը պարտադիր ու անվիճելի չէ մեզ համար՝ ղարաբաղյան խնդրի տեսանկյունից, բայց այդ հակամարտության լուծման շատ տարրեր ու մեխանիզմներ կարող են ուսանելի և օգտակար լինել Հայաստանի ու Արցախի համար՝ ղարաբաղյան հիմնախնդրի վերջնական ու արդար լուծման ճանապարհին: Համենայն դեպս, գլխավոր դասն այն է, որ ազգերի ինքնորոշմամբ հիմնախնդիրը չափազանց դժվար է լուծել՝ առանց աշխարհաքաղաքական բարենպաստ պայմանների և առանց նշված տերություններից գոնե մեկի միակողմանի ու ակնհայտ աջակցությունը կամ հովանավորությունը ստանալու: Նմանատիպ հեռանկար առայժմ, ցավոք, չի դիտվում Լեռնային Ղարաբաղի պարագայում:
