«Թուրքիան ցանկանում է որոշ չափով նորմալացնել հարաբերությունները Հայաստանի հետ, քանի որ Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը մեկուսացված է՝ սիրիական հակամարտությունում Թուրքիայի կատարած ընտրության և գործողությունների հետևանքով: Այս մեկուսացումը կարող է հնարավորություն լինել հայ-թուրքակական հաշտեցման համար»:
«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է Վաշինգտոնի «Կարնեգի» կենտրոնի գիտաշխատող, Թուրքիայի ներքին և արտաքին հարցերով փորձագետ Բայրամ Բալչին:
– Թուրքիայի իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը (ԱԶԿ), բացարձակ մեծամասնություն ստացավ խորհրդարանում: Ընտրությունների այսպիսի արդյունքներն ինչպիսի՞ փոփոխություններ են ենթադրում երկրի ներքին և արտաքին քաղաքականության մեջ:
– Դժվար է գնահատել Թուրքիայի քաղաքականության հնարավոր փոփոխությունները այս ընտրություններից հետո, քանի որ դեռևս հայտնի չէ կառավարության կազմը: Հաստատ է այն, որ ԱԶԿ-ն ներքին քաղաքականության մեջ վստահ մեծամասնություն կունենա երկիրը կառավարելու համար, բայց դա բավարար չի լինի Սահմանադրությունը փոխելու համար, ինչպես կարծում են շատ վերլուծաբաններ:
– Շատ վերլուծաբաններ ասում են, թե սա Թուրքիայում ժողովրդավարական համակարգի վերջն էր, հիմա Թուրքիան շարժվում է ավտորիտար կամ տոտալիտար պետության ճանապարհով, որովհետև նախագահ Էրդողանն ամեն ինչ անում է ողջ իշխանությունն իր ձեռքում պահելու և այսպես ասած՝ երկրի «սուլթանը» դառնալու համար: Համաձա՞յն եք այս տեսակետի հետ:
– Փաստացի կա հնարավոր երկու սցենար, որ կարող է լինել Թուրքիայում մոտակա շաբաթներին և ամիսներին.
ա) Առաջինը շատ հոռետեսական է. քանի որ ԱԶԿ-ն բացարձակ մեծամասնություն է ստացել խորհրդարանում, այդ կուսակցության իրական շեֆը կարող է գայթակղվել Գեզիի այգու ցույցերի ժամանակներից որդեգրված ավտորիտար կուրսը շարունակելու գաղափարով: Էրդողանը ստացած իր 50 տոկոսով կարող է շարունակել ճնշում գործադրել և վախեցնել իր հակառակորդներին: Վերջիվերջո, թուրքերը շատ լավ գնահատական են տվել նրան, որը նա կարող է օգտագործել իր մաժորիտար ժողովրդավարությունը՝ առանց իրական ժողովրդավարության և օրենքի իշխանության, արդարացնելու համար:
բ) Երկրորդ տարբերակը կարող է լինել իրավիճակի խաղաղեցումը, որպեսզի երկիրն ավելի հեշտ կառավարվի: Կարծում եմ՝ վերջին ամիսներին Էրդողանի բռնած ավտորիտար ուղին մասամբ պայմանավորված էր նրանով, որ նա շատ թուլացած էր և վախեցած: Իր հակառակորդների դեմ պայքարը, իր նախկին դաշնակից գյուլենականների հետ կնճիռը նրան դարձրին խելացնոր: Նրա բռնապետական ոճը բևեռացրեց թուրքական հասարակությանը, և սա բարդացնում է երկրի կառավարումը: Այդ իսկ պատճառով, եթե նա ուզում է հեշտ կառավարել երկիրը, ստիպված է զիջումներ անել ընդդիմությանը, և կարծում եմ՝ կանի, այլապես նա երբեք չի կարողանա ղեկավարել Թուրքիան:
– Եթե Էրդողանի ծրագրերն իրականանան՝ նա փոխի Սահմանադրությունը և դառնա երկրի միահեծան ղեկավար, դա ավելի շատ կօգնի՞, թե՞ կխոչընդոտի Հայաստանի հետ հարաբերությունները բարելավելու հեռանկարին:
– Կարծում եմ՝ Էրդողանը շատ է ցանկանում նորմալ հարաբերություններ ունենալ Հայաստանի հետ, բայց ամեն ինչ այդքան հեշտ չի: Ինչպես հիշում եք, 2014-ին Էրդողանը տպավորեց միջազգային հանրությանը՝ ցավակցություն հայտնելով Ցեղասպանության ընթացքում սպանված մարդկանց ժառանգներին: Էրդողանը չարտասանեց «ցեղասպանություն» բառը, բայց ես կարծում եմ՝ այդ ցավակցությունները դրական քայլ էին ճիշտ ուղղությամբ:
Ինչևէ, մեկ տարի անց՝ 2015 թ., Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին, նա չհաստատեց նույն դրական վերաբերմունքը, բայց երբ հարցը հասնի Հայաստանի հետ հարաբերությունների բարելավմանը, Թուրքիան կփորձի իրականություն դարձնել հաշտեցումը: Սակայն որոշ արտաքին գործոններ դժվարացնում են հարցը: Օրինակ՝ Ադրբեջանը, որը շատ կարևոր երկիր է Թուրքիայի համար, ինչպես գուշակում եք՝ դեմ է հաշտեցմանը և ամեն ինչ կանի թուրք-հայկական հարաբերությունների վերականգնումը քննադատելու համար: Թուրքիան ցանկանում է որոշ չափով նորմալացնել հարաբերությունները Հայաստանի հետ, քանի որ Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը մեկուսացված է՝ սիրիական հակամարտությունում Թուրքիայի կատարած ընտրության և գործողությունների հետևանքով:
– Իսկ այդ նորմալացումը հնարավո՞ր է կարճաժամկետ հեռանկարում: Որքանո՞վ են դրան խոչընդոտում ներկայիս աշխարհաքաղաքական վիճակը, սիրիական պատերազմն ու քրդական հարցը:
– Թուրքիան խրվել է Սիրիայի ճգնաժամի մեջ, Սիրիայում թուրքական քաղաքականությունը ձախողվել է, և դա մեկուսացրել է Թուրքիային: Սա փաստ է, և այս մեկուսացումը կարող է հնարավորություն լինել հայ-թուրքակական հաշտեցման համար: Թուրքիան, անշուշտ, կցանկանա բարելավել իր հարաբերությունները որոշ հարևանների հետ, քանի որ դժվար է գոյատևել հարևանների մեծ մասի հետ բարդ հարաբերությունների պայմաններում:
– Հնարավո՞ր է՝ քրդերը կարողանան մոտ ապագայում ինքնուրույն վարչական միավոր հիմնադրել Թուրքիայի ներսում` այն տարածքներում, որտեղ կոմպակտ բնակվում են քրդերը:
– Քրդերը դե ֆակտո ինքնավար անկլավ ունեն Սիրիայում: Իհարկե, շատ դժվար է կանխատեսումներ անել, թե ինչ կլինի Սիրիայի քրդերի վիճակը, քանի որ մենք հատուկ համատեքստում ենք՝ պատերազմի և անկայունության համատեքստում: Բայց կարծում եմ, որ քրդերն ամեն դեպքում Սիրիայի հակամարտության հաղթողների մեջ կլինեն, և երաշխիք կա, որ քրդերը կպահպանեն այս պատերազմում ստացած առավելությունը ապագայում, իսկ գուցե նաև բարելավեն և ընդլայնեն այդ առավելությունները:
– Այս իրադարձություններն ամեն դեպքում տեղի են ունենում Հայաստանի սահմանին շատ մոտ տարածքներում, հայկական սահմանամերձ գյուղերում նույնիսկ երբեմն լսվում են թուրքերի և քրդերի կրակոցների ձայները: Ինչպե՞ս է քրդական հարցը ազդում Հայաստանի անվտանգության միջավայրի վրա այս տեսանկյունից:
– Ես լուրջ կապ չեմ տեսնում Թուրքիա-PKK (Քրդստանի բանվորական կուսակցություն) պատերազմի և Հայաստանի անվտանգության միջև: PKK-ն կամ թուրքական պատերազմը որևէ կերպ ուղղված չեն Հայաստանի դեմ, և չեմ կարծում, որ եթե PKK-ի և թուրքական բանակի միջև բռնություններն ավելանան, սահմանին մոտ բնակվող մարդիկ Թուրքիայից անցնեն Հայաստան:
