«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է քաղաքագիտության դոկտոր Հայկ Ա. Մարտիրոսյանը (Նյու Յորք):
– Պարոն Մարտիրոսյան, սահմանադրական փոփոխությունների նախագծի վերաբերյալ իր գնահատականն է հայտնել Վենետիկի հանձնաժողովը՝ առաջարկելով հանել ընտրությունների երկու փուլը։ Ի՞նչ կարծիքի եք առաջարկի վերաբերյալ։
– Դա կարևոր առաջարկ է, որին պետք է ականջալուր լինել: Ընդհանրապես «կայուն մեծամասնություն» ձևավորելու մղումն անհասկանալի է: Հաճախ «անկայուն մեծամասնության», իսկ այլ խոսքերով ասած՝ հարկադիր ամուսնության՝ կոալիցիոն իշխանության արդյունքում է իրականացվում ժողովրդավարությունը: Եթե որևէ ուժ անպայմանորեն խորհրդարանում ձգտում է միահեծանության և դրա հնարավորությունն ունի երկրի գլխավոր օրենքով, ապա այդ ուժն այլևս որևէ մեկի առջև պատասխանատու չէ, մտահոգված չէ կոալիցիոն կառավարության փլուզման հեռանկարով, և արդյունքում ստացվում է սանձարձակ կառավարում: Մոտավորապես այն, ինչ առկա է միակուսակցական պետություններում: Խորհրդարանի իմաստը հենց «կայուն մեծամասնության» պարտադիր առկայության բացակայությունն է: Հակառակ պարագայում դա ոչ թե խորհրդարան է, այլ հրամայարան, որտեղ մեծամասնությունն անում է՝ ինչ կամենա:
– Առաջարկված հայեցակարգից ո՞ր կետերի շուրջ ունեք մտահոգություն։
– Ընդհանրապես առաջարկված փաթեթը խիստ հակասական է: Այն հում է, և տեղ-տեղ տպավորություն ես ստանում, որ գրվել է գերազանցիկ, սակայն զուտ տեխնիկական մտածողություն ունեցող և հաճախ մտքից կաղ ուսանողների կողմից: Կան լավ, բավական պրոգրեսիվ կետեր, սակայն որոշ հոդվածներ պարզապես սահմռկեցնում են իրենց տխմարությամբ: Օրինակ՝ 71 հոդվածը, որտեղ խոսվում է «մեղքի» մասին: Անշուշտ, նկատի ունեն հանցանքը: Սակայն մեղքը հոգևոր՝ կրոնական կատեգորիա է և ոչ` իրավական: Մեղքն ավելի շուտ բարոյական հարթությունում առկա երևույթ է, որ, անշուշտ, կարևոր է, սակայն երբ Սահմանադրություն գրողները «մեղքը» «մեղավորությունից» կամ ավելի շուտ՝ «հանցանք կատարելուց» չեն տարբերում, դա լուրջ մտահոգություններ է առաջացնում:
Խիստ մտահոգիչ է նաև ՀՀ քաղաքացիներին այլ երկրներ արտահանձնելու հնարավորության մասին դրույթը: Եթե ամեն բանում Հայաստանում կապկում են Ռուսաստանին, ապա պետք էր գոնե օրինակ վերցնել այդ երկրի Սահմանադրությունից, որը սեփական քաղաքացուն որևէ պարագայում որևէ այլ երկրի չի արտահանձնում: Քաղաքացին պետք է զգա, որ իր թիկունքին ամուր պետություն է կանգնած, և որտեղ նա պաշտպանված է տեղական օրենքներով:
Հակապետական է այն դրույթը, որով ՀՀ քաղաքացուն քաղաքացիությունից չեն զրկում: Պետական դավաճանության համար դատապարտված քաղաքացիներին բազում արևմտյան ժողովրդավար պետություններ զրկում են քաղաքացիությունից: Եվ ոչ միայն նրանց: Միացյալ Թագավորությունն ու Ավստրալիան նոր օրինագծեր են ներկայացրել, համաձայն որոնց՝ պատերազմական գոտի ռազմական հանցագործություն կատարելու մեկնած քաղաքացիներին զրկում են քաղաքացիությունից: Ֆրանսիան վաղուց է սեփական քաղաքացիներին զրկում քաղացիությունից, եթե դատարանի կամ անգամ վարչական մարմինների կողմից տվյալ անձը որակվում է «ֆրանսիական հանրապետության քաղաքացիության հետ անհամատեղելի»:
Պատկերացրեք նաև մեկ այլ իրավիճակ. ենթադրենք՝ մարդն Ադրբեջանի գործակալ է՝ էթնիկ ադրբեջանցի, թուրքական հատուկ ծառայությունների կողմից գործուղված անձ կամ սաուդցի խիստ կասկածելի նպատակներով մեկը, որ կարողանում է ինչ-ինչ ճանապարհներով ՀՀ քաղաքացիություն ստանալ՝ Հայաստանին վնասող գործողություններն առավել ազատորեն կատարելու նպատակով: Ենթադրենք՝ այդ անձը բացահայտվում է: Ուրեմն ի՞նչ է, չպե՞տք է նման մարդուն զրկել ՀՀ քաղաքացիությունից: Չգիտեմ, թե ում մտքում կարող էր նման դրույթ ծագել: Կամ՝ եթե մեկը բացահայտորեն քարոզում է և կամ կատարում հակահայկական, հակազգային կամ հակապետական (նկատի չունեմ հակաիշխանական) գործողություններ, ուրեմն պետք է այդ մարդը, ատելով Հայաստանի Հանրապետությունը, մնա Հայաստանի քաղաքացի՞: Իսկ եթե նա արտասահմանո՞ւմ է՝ օգտվի ՀՀ անձնագրի ընձեռող հնարավորություններից և ներկայանա որպես ՀՀ քաղաքացի և պայքարի հանուն ՀՀ ոչնչացմա՞ն: Անհեթեթ չէ՞ արդյոք:
Մտահոգիչ է նաև բոլոր բարձրաստիճան պաշտոններին և ԱԺ պատգամավորներին ներկայացվող վերջին մի քանի տարիներին միայն Հայաստանի քաղաքացիություն ունենալու պահանջ-չափանիշը: Դա Լևոն Տեր-Պետրոսյանի դարաշրջանից եկող մնացուկ է, որ զարմանալիորեն պահպանվել է անգամ այս նոր Սահմանադրությունում: Առաջին նախագահը սարսափում էր իր քաղաքական հակառակորդներից, որոնց մի կարևոր մասն այլ երկրների՝ Լիբանանի, ԱՄՆ-ի կամ Հունաստանի քաղաքացիներն էին: Հայտնի է, որ մերձբալթյան երկրների մի շարք հետխորհրդային նախագահներ երկքաղաքացիներ էին և են: Վրաստանի նախկին դե յուրե, իսկ այսօր՝ դե ֆակտո ղեկավար Բիձինա Իվանիշվիլին նույնպես երկքաղաքացի է: Ֆրանսիական քաղաքացիություն ունի: Դա չի ենթադրում, որ Իվանիշվիլին Վրաստանում ֆրանսիական շահերով էր առաջնորդվում, կամ որ հավաքագրվել էր ֆրանսիական հատուկ ծառայությունների կողմից՝ գործելու Վրաստանի դեմ: Դա նշանակում է, որ դրսի մեծ փորձառություն ունեցող խոշոր բիզնեսմենը փորձում էր և փորձում է սեփական երկրին օգտակար լինել: Պետք է հասկանալ, որ Հայաստանի կարևորագույն` մարդկային ռեսուրսների մի չափազանց որակյալ և ստվար զանգված դրսում է և այդ ընթացքում ստացել է այլ պետությունների քաղաքացիություն: Իսկ դա նշանակում է, որ անգամ պատգամավոր կամ նախարար լինելու հնարավորությունից զրկվում են փայլուն մասնագետներ, որոնք կրթություն են ստացել լավագույն հաստատություններում, ունեն միջազգային կարևորագույն փորձ և պատրաստ են առանցքային պաշտոններում օգնել հայրենիքին: Ես այդպիսի բազում մարդկանց գիտեմ, ու եթե ուզում ենք երկիրը հանել ճահճից, այդ մարդկանց ռեսուրսն է պետք նախևառաջ օգտագործել: Միջազգային մակարդակի տնտեսագետներ, մշակութաբաններ, կամ, ասենք, էներգետիկներ հայաստանյան նոր սերունդը գրեթե չունի: Եվ ինչպե՞ս պետք է այդ բացը լրացվի: Օտարերկրյա ազդեցության կրող կամ օտար շահերին սպասարկող կարող է լինել և միայն Հայաստանի քաղաքացին, ու այդպիսի բազում օրինակներ Հայաստանի տարբեր տարիների իշխանությունում կարելի է անվերջ գտնել: Քաղաքացիության այդ դրույթը ևս մեկ արգելք է երկրի իրական զարգացման և բարեփոխման ճանապարհին:
Անհասկանալի է նաև Վճռաբեկ և Սահմանադրական դատարանների առկայությունը նոր մոդելի համակարգում: Իրականում դա ֆրանսիական մոդելի աղճատված և նմանակված տարբերակն է, որ տարիներ առաջ սուբյեկտիվ և անձնական նկատառումներով ներդրվեց Հայաստանում: Պետք է լինի միայն մեկ՝ Գերագույն դատարան, որ կքննի և մասնավոր, և սահմանադրական հարցեր: Մոտավորապես ամերիկյան կամ բրիտանական մոդելով:
Սակայն ամենասարսափելի հոդվածներից մեկն օրենքի հետադարձ ուժ ունենալու վերաբերյալ դրույթն է, որ շատ լղոզված է և ակնհայտորեն գրված է՝ կամայական որոշման «բացառիկ» դեպքերում քաղաքացուն ծանրագույն պատիժ տալու մի բանի համար, որը հանցանքի գործման պահին այլ` առավել մեղմ պատիժ էր սահմանում:
Առավել մեծ խնդիրներից՝ անհասկանալի է, թե ինչու է ընդհանրապես նախագահի ինստիտուտը պահպանվում: Դա հավելյալ բյուրոկրատիա է և անտեղի: Եթե խնդիրն «ազգային միասնության խորհրդանիշ» լինելն է, ապա դա կապկված երևույթ է, որն ավելորդ է: Հայաստանը մի փոքրիկ տարածք է և առավել սակավաթիվ ու գրեթե միատարր ժողովրդով, որտեղ «ազգային միասնություն»-ը խնդիր չէ, որ այն երաշխավորելու համար նախագահ լինի: Եվ հետո՝ ինչո՞ւ յոթ տարի: Ինչո՞ւ ոչ տասը կամ քսան, կամ հիսուն, կամ ցմահ:
Կան և դրական, լիբերալ, անգամ ուլտրալիբերալ հոդվածներ, որոնք նույնպես չեն բխում մեր երկրի շահերից: Նաև՝ նախագիծը միկրոկարգավորված մի փաստաթուղթ է, որ հեռանալով Սահմանադրության սկզբունքներից՝ հաճախ մտնում է պարզ օրենսգրքի դաշտ: Առկա է նաև ֆրանսիական օրենսդրությանը հատուկ գլխավոր թերություններից մեկը. երբ կոնկրետ հանգամանքը սահմանվում է կոնկրետ հոդվածներով, որոնց, սակայն, հետևում է դրանց վերաբերող՝ չսահմանված բացառություններ հաստատող դրույթ: Դա կամայականությունների լայն դաշտ է բացում, որն արդեն հակառակ է Սահմանադրության բնույթին և էությանը: Ընդհանրապես այս տարբերակը խիստ հակասական է, խիստ թերի և առավել լուրջ մասնագետների աշխատանք և խմբագրում է պահանջում:
– Հիմա նախաձեռնությունները հայտարարում են լայն ճակատով պայքարի մասին, բայց մենք գիտենք, որ լայն ճակատները իշխանության համար հրաշալի միջոց են եղել պառակտում մտցնելու և տանուլ տալու համար։ Արդյոք այն կարո՞ղ է դիտարկվել որպես պայքարի արդյունավետ տարբերակ։
– Լայն ճակատները Հայաստանում դատապարտված են: Կյանքը ցույց է տալիս, որ լայնաճակատ պայքարողները Հայաստանում այդ նույն լայն ճակատին բավական լայն և բավական պարալիզացնող հարվածներ են ստանում: Եվ հետո՝ պետք չէ պայքարել այս Սահմանադրության օրինակի դեմ: Պետք է պայքարել այն լավացնելու՝ ակնհայտ տխմարությունները կամ երկակի նպատակներ պարունակող հոդվածները վերացնելու համար: Ընդհանուր առմամբ ընդդիմությունը պետք է հասկանա, որ Հայաստանի ժողովրդավարացման միակ տարբերակը խորհրդարանական հանրապետության մոդելին անցումն է: Պետք է պայքարել, որպեսզի այդ մոդելն ընդունվի՝ իրական ժողովրդավարության ողնաշարով, այլ ոչ թե պայքարել հանուն մի համակարգում մնալու, որն ամեն բան արտադրել է՝ բացի իրական ժողովրդավարությունից: Եթե իշխանությունն առաջարկում է խորհրդարանական հանրապետություն, անհրաժեշտ է օգտվել այդ հնարավորությունից՝ բյուրեղացնելու, արդյունքում ստանալու համար լավագույն խորհրդարանական համակարգ, ոչ թե միանգամից պայքարել այն վիժեցնելու համար: Եթե առաջարկվող տարբերակի սխալական մասերն անհնար է հանել կամ փոփոխել, միայն այդ դեպքում անհրաժեշտ է ամբողջական տարբերակին դեմ դուրս գալ: Որովհետև միանգամից վիժեցնելու արդյունքում մնալու է այն նույն համակարգը, որն անվերջ հնարավորություն է տալիս ժողովրդավարությանը երազանք մնալ:
– Կարծիք կա, որ խնդիրը ներկայացված նախագիծը չէ, այլ՝ թե ով է այն ներկայացնում։ Եվ քանի որ իշխանությունները ունեն վստահության խնդիր, ուստի ցանկացած ներկայացրած փաստաթուղթ արժանանալու էր այս ճակատագրին։ Համամի՞տ եք
– Համամիտ եմ այն առումով, որ հասարակության մի ստվար զանգվածի համար իշխանության ամեն գործողություն նենգ է, գաղտնի նպատակներով քողարկված և ոչ ձեռնտու: Դա կարծիք է, որը, սակայն, կիրառելիս անգամ անհրաժեշտ է ողջամտորեն խնդրին մոտենալ: Երբեմն մի կողմի հակառակորդ կողմը քայլեր է կատարում, որոնք արդյունքում հենց իր դեմ են դուրս գալիս, և որոնցից շահում է մյուս կողմը: Այս գաղափարը հնարավորություն է՝ ստանալու մի համակարգ, որն ունեն բոլոր ժողովրդավարական պետությունները: Եվ կրկնեմ՝ այդ նոր Սահմանադրությունը, սակայն, պետք է ազատ լինի այն ախտերից, որոնք այս պահին շրջանառաության մեջ գտնվող նախագծում մասսայականորեն առկա են: «Ես չգիտեմ իրապես ժողովրդավարական մի երկիր, որտեղ պետությունը խորհրդարանական մոդելի չէ:»: Եթե ոմանք հղում անեն ԱՄՆ-ին, ապա անգամ ԱՄՆ-ն է խորհրդարանական, թեև ամերիկյան ներքին քաղաքականության ոչ խորը գիտակներին կարող է թվալ, թե նախագահը հսկայական իշխանություն ունի: Սակայն դա այդպես չէ: Առանց կոնգրեսի նախագահը մեծի մասամբ չի կարող նորմալ գործել: Եվ եթե մի տեղ կոնգրեսին պարտադրում է իր տեսակետը վետոյի իրավունքով, ապա այլ հարցերում անպայմանորեն զիջում է` հավասարակշռություն պահելու նպատակով: Կոնգրեսի անգամ կուսակից ընկերները կարող են ապստամբել նախագահի դեմ կամ նրա առաջարկներին դեմ քվեարկել, և այդ պարագաներում նախագահն անզոր է իր ցանկություններն իրականացնելու գործում: Իրականում ամենագործուն և ամենաիրական ժողովրդավարությունները նրանք են, որոնցում խորհրդարանը բացարձակ իշխանություն ունի, և որտեղ կուսակցապետերը, վարչապետերն ու նախարարները մեծապես կախված են պառլամենտից, և որտեղ պառլամենտում միապետություն չէ՝ ինչպես առաջարկվում է Հայաստանի Սահմանադրության նոր տարբերակում, այլ որտեղ ամեն ոք «անկայուն» է, և որոնց հավաքական «կայունությունը» կախված է սեփական գործողություններից և դրանցից բխող ժողովրդի քվեից: Ի հակադրություն դրա՝ նայեք նախագահական կամ կիսանախագահական մոդելի երկրներին: Նախագահն ամենազոր է, ամենակարող և միահեծան: Կարծեմ՝ այդ տարբերակը Հայաստանում գործել է շուրջ երկուսուկես տասնամյակ: Եթե գործող համակարգը բավարարում է հայաստանցիներին, և այն պահպանելու համար լայն ճակատներ են պետք, ապա դա քաղաքացիների ընտրությունն է, որի պտուղների համար նրանք չպետք է տրտնջան այլևս, այլ շարունակեն ապրել մի կառավարման մոդելում, որն այդքան ատելով՝ այժմ այդքան ցանկանում են պահպանել:
