Երրորդ հանրապետության ձևավորումից ի վեր մենք որոշակի ուշադրություն դարձրել ենք պետության ֆորմալ բաղկացուցիչներին, բայց, ըստ էության, մոռացության ենք մատնել ոչ ֆորմալ բաղկացուցիչները: Այս շարքում, թերևս, ամենակարևորը քաղաքացու էտալոնն է: Այսինքն, մեր պետությունը երբեք էլ չի մտածել այն հարցի շուրջ, թե ինչպիսի քաղաքացի է ինքն ուզում ունենալ: Խորհրդային Միությունը, օրինակ, ուներ պավլիկմորոզովների, լյոնյագոլիկովների հսկայական մի շարք, և այդ կերպարները բոլոր հնարավոր ձևերով գովազդվում և քարոզվում էին:
Ու այս գործելակերպի նպատակը ընդամենը մեկն էր. Խորհրդային Միությունը իր քաղաքացիների զարգացման, ձևավորման ճանապարհին դնում էր ուղենիշներ, և այդ քաղաքացիների ձևավորումը պետք է տեղի ունենար այդ ուղենիշների հսկայական ազդեցության ներքո: Իհարկե, պիտի լինեին մարդիկ, որոնք ընդդիմանային այս համակարգին, բայց այս ընդդիմացումը իր հերթին ձևավորում էր ավելի խոշոր տրամաչափի քաղաքացիներ, որոնք երբեմն առանցքային դեր էին ունենում իրենց ժամանակաշրջանի մտածողության ձևավորման վրա: Ասել է թե` զուտ փիլիսոփայական առումով համակարգը անխափան էր գործում, որովհետև այն ձևավորում էր ուղղակի քաղաքացիներ և անհատներ:
Ընդ որում, այսպիսի համակարգեր գործում են աշխարհի բոլոր լուրջ երկրներում, որոնք հերոսների և հակահերոսների համակարգով կարողանում են ունենալ մեծատառով քաղաքացիների ՙկրիտիկական զանգված՚, ինչը և կարևորագույն ռեսուրս է երկրի առաջ կանգնած մարտահրավերները հաղթահարելու ճանապարհին: Այդ հերոսները անընդհատ մարդու, երեխայի զարգացման տարբեր փուլերում վերադառնում են նրա աշխարհ` գրական գործերի, ֆիլմերի, լեգենդների տեսքով, և օգնում ձևավորվող մարդու արժեքային համակարգի սահմանազատմանը: և ուրեմն, Հայաստանում քաղաքացու էտալոնի, իդեալի մշակման անհրաժեշտությունը կարծես թե երբեք չի էլ զգացվել, և այս բացթողումը սկսել է աղետալի արդյունքների բերել:
Իրավիճակը հասկանալու համար անհրաժեշտ է ընդամենը ականջալուր լինել, թե ինչից են խոսում փողոցներում, բակերում, դպրոցների առաջ խմբված պատանիներն ու երիտասարդները: Խոսակցությունը դեպքերի 95 տոկոսում առնչվում է այս կամ այն օլիգարխին, նրանց սափրագլուխ թիկնապահներին, նրանց մեքենաներին, սիրուհիներին, նրանց կազմակերպած խփոցիներին, քցոցիներին, անհավանական գնումներին: Ասել է թե` օլիգարխները և նրանց սափրած գլուխները դառնում են էտալոն` ՀՀ ապագա քաղաքացիների համար: և այս էտալոնի շուրջ ձևավորվող արժեքային համակարգի համար առանձնահատուկ նշանակություն ունեն արտոնյալ և անպատիժ կարգավիճակը, ուրիշներին սեփական կամքը պարտադրելու, հարստություն կուտակելու ճանապարհին արգելքներ չունենալու իդեաները: Կարճ ասած, պատկերացրեք, որ մենք ապրում ենք մի հանրությունում, որի երիտասարդության 90 տոկոսը երազում է օլիգարխ կամ սափրած գլուխ դառնալու մասին, և օլիգարխների ու սափրած գլուխների լկտիացմանը զուգընթաց նրանց երազանքները ավելի են լկտիանում: Եվ մարդը երկրում սկսվում է գնահատվել ըստ իր վարած մեքենայի, ըստ իր բջջային հեռախոսի գնի, հեռախոսի և ավտոմեքենայի համարի: Եվ թերևս արժեքային այս համակարգի բացարձակացման նախանշանն է այն ագրեսիվությունը, որին մենք հանդիպում ենք ամեն քայլափոխի: Եվ համարձակություն վերցնենք պնդել, որ այս ոլորտում տեղի ունեցող զարգացումները մեզ համար պակաս վտանգավոր չեն, քան մինչև հիմա բարձրաձայնված կամ գիտակցված մարտահրավերները:
Այս ոլորտում իրերի վիճակի փոփոխությունը, այո, ազգային անվտանգության հարց է: Եվ մենք պետք է հասկանանք հերոսներ և հակահերոսներ ունենալու ահնրաժեշտությունը, որոնց արանքում էլ կձևավորվի ՀՀ քաղաքացու էտալոնը, իդեալը, որի` սեփական կյանքի մասին ունեցած պատկերացումները համահունչ կլինեն երկրի պետական շահերի հետ և կնպաստեն նրա զարգացմանը, ամրապնդմանը և բարգավաճմանը:
