1964 թ. մարտի 13-ի երեկոյան Նյու Յորքի 28-ամյա բնակչուհի Քեթրին Ջենովեզեն սովորականի պես աշխատանքից վերադառնում էր տուն, երբ մի տղամարդ թիկունքից մոտեցավ նրան և դանակի մի քանի հարված հասցրեց: Քիթին (այդպես նրան անվանում էին մտերիմները) սկսեց օգնություն կանչել, և հարևաններից ոմանք դուրս նայեցին պատուհաններից: Նրանցից մեկի բղավոցից վախեցած` հանցագործը մի պահ խուճապի մատնվեց և վազեց մյուս կողմ: Այդ ընթացքում Քիթին փորձեց փախչել, սակայն տղամարդը վերադարձավ և արդեն նրան գտավ շենքի միջանցքում: Նա կրկին մի քանի դանակի հարված հասցրեց աղջկան, իսկ քիչ անց վերադարձավ բակում կայանած իր մեքենան: Սակայն շուտով կրկին վերադարձավ, նորից մի քանի անգամ դանակով հարվածեց, բռնաբարեց աղջկան և գողանալով 49 դոլար` հեռացավ: Քիչ անց հիվանդանոցի ճանապարհին Քիթի Ջենովեզեն մահացավ:
Այս հանցագործությունը ընդհանուր առմամբ տևեց մոտ 30 րոպե: Այդ ողջ ընթացքում աղջիկը բղավում էր և օգնություն կանչում: Սակայն 38 ականատեսներից և ոչ մեկն օգնության չհասավ նրան: Հետագայում այս դեպքը հոգեբանության մեջ կոչվեց Ջենովեզեի սինդրոմ կամ ականատեսի էֆեկտ, երբ մարդիկ, ականատես լինելով որևէ հանցագործության կամ արտակարգ դեպքի, չեն օգնում տուժողին և ցուցաբերում են սառն անտարբերություն: Չե՞ք կարծում, որ սա անմարդկայնության և սառնասրտության կատարյալ դրսևորում է: Եթե ոչ, ապա մի պահ ձեզ պատկերացրե՛ք Քիթիի փոխարեն:
Ականատեսի էֆեկտը դրսևորվում է ոչ միայն կոնկրետ մարդու, այլ նաև հասարակության, պետության կամ, օրինակ, քաղաքի նկատմամբ: Այսօր թալանում, բռնաբարում և կեղեքում են մի ամբողջ պետություն, և միլիոնավոր մարդիկ, ականատես լինելով այս ամենին, անտարբեր լռում են ու ոչինչ չեն անում: Հենց այս օրերին քանդվում է Երևանի ամենից հին և արժեքավոր պատմաճարտարապետական կոթողներից մեկը` Աֆրիկյանների տունը: Իսկ քանի՞ հոգի են օգնության հասնում: Մի քանի տասնյակ մարդիկ պայքարում են իրենց փոքրաթիվ ուժերով, ահազանգում, օգնության կանչում, բայց հարյուրհազարավոր երևանցիներ, ականատես լինելով այս ամենին, ոչին չեն անում և մնում են անտարբեր: Այս նույն երևանցին վաղը մի տեղ կհպարտանա, որ մեր Երևանը ավելի հին է, քան Հռոմը, որ այն թանգարան է բաց երկնքի տակ, բայց երբ այդ թանգարանն իր քթի տակ քանդում են, նա ոչինչ չի անում և մնում է անտարբեր, որովհետև հպարտանալն ավելի հեշտ է, քան պայքարելը:
Իդեպ, մի հետաքրքիր փաստ ևս. ականատեսի էֆեկտը ամենաշատը դրսևորվում է այն ժամանակ, երբ ավելի շատ մարդիկ են հետևում հանցագործությանը: Այսինքն՝ որքան շատ մարդիկ են ականատես հանցանքին, այնքան փոքր է հավանականությունը, որ նրանցից մեկը կօգնի, որովհետև նրանցից յուրաքանչյուրը մտածում է, որ պետք է օգնի ներկաներից մեկ ուրիշը, այլ ոչ թե ինքը: Ի վերջո, բոլորն այդպես են մտածում, և ոչ ոք չի օգնում: Եվ հակառակը, եթե ականատեսը մի հոգի է, ապա գիտակցում է, որ, իրենից բացի, ոչ ոք չի կարող օգնել զոհին, հետևաբար մեծանում է հավանականությունը, որ նա կօգնի:
Այս էֆեկտն աշխատում է հասարակական մի շարք հարցերում: Դուք հաճախ հանդիպած կլինեք այսպիսի դեպքերի. «Ինչո՞ւ չես մեքենադ օրենքով վարում,- թող մյուսներն օրենքով վարեն, ես էլ կվարեմ», «Ինչո՞ւ չես աղբը թափում աղբամանում,- թող բոլորը թափեն, ես էլ կթափեմ», «Ինչո՞ւ չես պայքարում ընտրակեղծիքների դեմ,- թող մյուսները պայքարեն, ես էլ կպայքարեմ», և այսպես շարունակ: Յուրաքանչյուր մարդ մտածում է, որ խնդիրը պետք է լուծի մեկ ուրիշը, ի վերջո, ոչ ոք չի պայքարում և խնդիրը շարունակում է կախված մնալ յուրաքանչյուրի գլխին: Սա ոչ թե քաղաքական հռետորաբանություն է (ինչպես կասեր Ջ. Քենեդին` մի հարցրու՝ թե ի՞նչ է արել քո պետությունը քեզ համար, այլ հարցրու, թե դո՞ւ ինչ ես արել պետությանդ համար), այլ հստակ հոգեբանական բարդույթ, որի զոհն է այսօր մեր հասարակության մեծագույն մասը:
Եվ ամենից վատն այն է, որ շատերը պայքարելու, օգնելու փոխարեն հեռանում են, արտագաղթում: Իսկ մյուսները մնում են, բայց հաշտվում եղած իրավիճակին` դառնալով պասիվ ականատես: Բայց նրանք ևս վաղուց հոգեբանորեն արտագաղթել են, որովհետև իրենց չեն նույնականացնում այս պետության և նրա խնդիրների հետ: Նրանք ներկա են միայն ֆիզիկապես: Նրանք հայ են, բայց ոչ հայաստանցի: Նրանք բնակիչ են, բայց ոչ քաղաքացի: Ահա այսպես, ամեն օր Երևանով քայլում են հազարավոր «երևանցիներ», ովքեր վաղուց երևանցի չեն:
Օգոստոսի 1-ից հոսանքի գինը կբարձրանա 4 դրամով: Բոլորս գիտենք, խոսում ենք, բայց ոչ ոք չի պայքարում, ոչինչ չի նախաձեռնում, որովհետև բոլորս մտածում ենք, որ մյուսները կանեն: Այսպես ամեն օր թալանում են Հայաստանը, կողոպտում ու կեղեքում: Ամեն օր Հայաստանը դատարկվում է ավելի ու ավելի: Հայաստանը նման է բռնաբարված ու արյունաքամ լինող այն աղջկան, որի սպանությանը 30 րոպե ականատես էին 38 հոգի, բայց ոչ ոք չօգնեց: Եվ սա ռոմանտիկ հռետորաբանություն չէ, սա իմ ու քո ամենօրյա իրականությունն է: Եվ քանի դեռ մենք անտարբեր ականատեսի պես կանգնած նայում ենք, շուտով` «հիվանդանոցի ճանապարհին», գուցե Հայաստանն էլ մահանա:
