Մեր ճարտարապետությունը պատմում է պատվիրատուի և հեղինակի չսերտած դասերի մասին

«Առաջին լրատվականի» զրուցակիցն է Bartlett (University College London) ճարտարապետական դպրոցում ճարտարապետության տեսության մագիստրանտ, The Twentieth Century Society կազմակերպության աշխատակից Եվա Սարգսյանը։

– Եվա, ուզում եմ զրուցենք արդի հայ ճարտարապետական ճգնաժամից: Որպես նոր սերնդի ճարտարապետ` ի՞նչ եք կարծում, ո՞ր պահից սկսվեց այս ճգնաժամը և այն ինչի՞ հետևանք է:

– Սա նոր էտապ է մեր պատմության, նաև ողջ մշակութային և քաղաքական կյանքում: Դա անկախացման հետ է կապված, որը բերեց նախ քաոս, հետո նոր` տնտեսական, քաղաքական համակարգ և ինֆորմացիայի տարափ դրսից ու դրա արդյունքում` քաոսի նոր ալիք: Որոշ առումներով ճարտարապետությունը ողջ աշխարհում է այսօր ճգնաժամի մեջ: Դա մշակութային, գաղափարական ճգնաժամ է: Մինչդեռ մեր դեպքում դրան ավելանում է նաև սոցիալ- տնտեսականը: Դա նորմալ է, նոր էտապների սկզբին (կամ հնի վերջին) միշտ քաոս է լինում: Սկզբում մութն էր…

– Ի՞նչ ասել է ճատարապետական ճգնաժամ կամ մշակութային,

գաղափարական ճգնաժամ:

– Ճարտարապետությունն այսօր ամբողջ աշխարհում փոխում է կամ վերահաստատում է իր դիրքերը, իր իմաստն ու նշանակությունը, դերը: Ճարտարապետական արվեստը կառույցի բուն ճարտարապետությունից վերաճում է հասարակական, քաղաքական գաղափարների և շարժումների, փոփոխությունների սիմվոլի կամ այլ կերպ ասած` ֆիգուրատիվից անցնում է աբստրակտի: Ճարտարապետությունն այսօր իր խնդիրն է փոխում, այն դառնում է կոնցեպտուալ և լուծումներ տալու փոխարեն, հակառակը, հարցադրումներ է տալիս:

Մեզանում ճարտարապետությունը դեռ միայն շենքն է, կառույցը` իր ֆասադի էսթետիկայով, մինչդեռ իրականում ճարտարապետությունը շատ ավելի լայն խնդիրներ է մարմնավորում, այն արտահայտում և կազմակերպում է հասարակության կենսագործունեությունը, հարաբերությունները, շփումները և այլն: Մենք ճարտարապետությանը դեռ սովոր չենք այդ դիտակետից նայել: Մեզ համար ճարտարապետությունը` որպես գիտություն, պատմությունն է, որը պատմում է միայն ինքն իր մասին: Այդտեղից էլ առաջանում է ճգնաժամը, լճացումը: Ճարտարապետությունը պետք է պատմի մարդու մասին, բայց մեր դեպքում այն պատմում է պատվիրատուի և հեղինակի չսերտած դասերի մասին:

– Իսկ հնարավո՞ր է. քանի որ երկրում մարդը` որպես արժեք, որպես քաղաքացիական միավոր չի գիտակցվում, դրա համար էլ նրա մասին մեր ճարտարապետությունը չի պատմում:

– Միանշանակ: Կա նաև մեկ այլ տենդենց, որը խոսում է այս երևույթի մասին, այն է` ճարտարապետության մոնումենտալիզմը: Մոնումենտալ ճարտարապետությունը միշտ ավտորիտար ռեժիմին է բնորոշ եղել, բայց մեզ մոտ այդ մոնումենտալությունը ճարտարապետության մեջ արտահայտում է մի կողմից պատվիրատուի ավտորիտարությունը, մյուս կողմից` ճարտարապետի մասնագիտական էգոն: Խոսքը շենքերի ֆիզիկական մոնումենտալության մասին չէ, հակառակը` հայի ճարտարապետությունը միշտ եղել է և կմնա կամերային համաչափությունների մեջ, դա մեր տարածական ընկալման հատկությունն է: Բայց նոր կառուցվող շենքերի ճակատային ճարտարապետությունը, որի միջոցով կառույցն ինտեգրվում է քաղաքային միջավայրին և հաղորդակցվում մարդկանց հետ, բացարձակ ո՛չ մարդաչափ, ո՛չ մարդակենտրոն մոնումենտալ է. դա գրեթե համատարած տենդենց է, որը գալիս է մարդու դիրքն այդ կառույցի նկատմամբ հաշվի չառնելուց, ինչի պատճառն էլ, իր հերթին մի կողմից մարդուն` որպես արժեք չհամարելն է, մյուս կողմից` զուտ տեխնիկական խնդրի արդյունք է: Նախագծումն այսօր արվում է հիմնականում միայն համակարգչով, որը թույլ չի տալիս «զգալ» կառույցը: Էսքիզային մակարդակում որոշվում են կառույցի ընդհանուր ծավալները, բայց էսքիզը համակարգչի էկրանի վրա տեղափոխելուց հետո դրա մշակումը շարունակում է ընթանալ ընդհանուր ծավալներով: Համակարգիչը թույլ չի տալիս զգալ կառույցի իրական մասշտաբը, թույլ չի տալիս դետալների մակարդակում աշխատել, ինչը նաև մեր ուղեղի կառուցվածքի հետ է կապված. երբ կառույցը մշակում ես ձեռքով, թղթի վրա` մտովի քեզ պրոյեկտում ես մատիտիդ ծայրին, տեղափոխվում ես այդ կառույցի մոտ և ավելի անմիջականորեն զգում այն: Իսկ համակարգիչը շատ կոպիտ միջնորդ է: Կա այդ մոնումենտալության նաև երրորդ հիմնավորումը` կիրառված տեխնոլոգիաներն ու շինանյութը, որոնք մեր շինարարական շուկայում շատ սահմանափակ են և հնարավորություն չեն տալիս ճակատային, ծավալային լուծումների բազմազանություն ունենալ և ավելի մանրամասն, դետալային մակարդակում մշակել ճարտարապետությունը: Եթե մեր ճարտարապետներին և շինարարներին հասանելի լինեին այն բոլոր տեխնոլոգիական միջոցները, որոնցով շենքի ճարտարապետությունը ամբողջանում է, գուցե մեր ճարտարապետության բնույթն էլ այլ լիներ: Արդյունքում մենք ունենում ենք «հարկադրված մինիմալիզմ»:

– Տեսեք, մենք գլխավոր ճարտարապետ ենք փոխում, քաղաքապետարանում քաղաքի համար գլխավոր դիզայների նոր հաստիք ստեղծում, ստացվում է` սրանք բոլորը ֆորմա՞լ են և չե՞ն կարող բովանդակային բնույթ կրել, այսինքն` մենք միշտ հարկադրված մինիմալիզմ ենք ունենալու, մինչև ե՞րբ:

– Չեմ կարծում, որ մեկը մյուսի հետ անպայմանորեն կապված է: Դրանք կարևոր պաշտոններ են: Պաշտոնակատարը պետք է կարողանա այդ խնդիրները գիտակցել, ձևակերպել և փնտրել դրանց լուծումները, ինչը, կարծում եմ, միանշանակ հնարավոր է: Հարցն ուղղակի նրանում է, որ կան խնդիրներ, որոնք մեկ կամ մի քանի մարդկանց լուծման կոմպետենցիայի սահմաններում չեն և կապված են ավելի լայն մշակութային, հասարակական մթնոլորտի հետ:

– Գանք Երևան քաղաքի ճարտարապետությանը. ըստ Ձեզ` այսօր ի՞նչ առաջնահերթություններ պետք է մշակել այս տեսակ ճարտարապետական այլասերումների դեմ պայքարում:

– Պետք է հասկանալ քաղաքի ու հասարակության խնդիրներն ու պահանջները, երկրի միջոցներն ու հեռանկարները և ըստ այդ իրականության` կազմել գործող, ակտուալ քաղաքաշինական զարգացման հայեցակարգ և գլխավոր հատակագիծ և, ամենակարևորը, հետևել այն օրենքներին և նորմերին, ըստ որոնց` քաղաքի զարգացումն ու կառուցապատումը դրույթավորվում է: Ամենակարևորը` ցանկացած նախագծում` հասարակական, ճարտարապետական և այլն, օրենքն այնպես պետք է ձևակերպված լինի, որ ծառայի մարդուն, հասարակությանը, երկրին: Օրինակ` այսօր ծրագիր կա մասնավորի կողմից Շահումյան հրապարակի հարակից տարածքում (խիտ կառուցապատված հանրային, գործարար գոտի է) կառուցելու հսկայական բնակելի համալիր: Որքանո՞վ է դա հանրության և նույնիսկ այդ շենքի ապագա բնակչի շահերին համապատասխան: Դա միայն և միայն սեփականատիրոջ, ներդրողի գործարար շահերի մեջ է: Այդ շենքի բնակիչը ստիպված է լինելու բնակվել ակտիվ հանրային, գործարար մի հանգույցում և զրկված է լինելու նորմալ մասնավոր, բակային տարածքներ ունենալուց: Այսօր Երևանում բացարձակապես խառնվել են հանրային, գործարար, բնակելի զոնաների տարաբաժանումները: Այս առումով պետք է անպայմանորեն շեշտել նաև չարաբաստիկ հուշարձանային խնդիրը: Նույն` վերոնշյալ նախագծի օրինակում կարևոր հուշարձանները, որոնցից մեկը Ն.Բունիաթյանի նախագծած նախկին Գյուղատնտեսական բանկի շենքն է, հանուն նոր բնակելի և բիզնես համալիրի զոհաբերելու խնդիր կա: Հիմա ո՞րն է քաղաքի կերպարի, քաղաքաշինական կազմակերպման և երկրի մշակույթի համար առավել կարևոր` բարձրարժեք հուշարձա՞նը, որը քաղաքի պատմության և ձևավորված կերպարի, քաղաքային և ճարտարապետական ավանդույթի մասնիկ է, թե՞ միայն ներդրողի շահերին արձագանքող և կասկածելի ճարտարապետական առաջադրանքի վրա կառուցվելիք նորը:

– Ստացվում է` ամենաթողություն է. արդյո՞ք աշխարհում այսքան հեշտ են հասնում իրենց ուզածին, արդյո՞ք այդ տարաբաժանումները կա՞ն:

– Հիմա արդեն՝ ոչ այդքան: Հայ հասարակությունը հետզհետե քաղաքացիական առավել ակտիվություն է ցուցաբերում և պատրաստ է իր կամքը թելադրել և պաշտպանել իր շահերը: Վստահ եմ` դա հատկապես վառ կարտահայտվի ճարտարապետության և մասնավորապես վերոնշյալ հուշարձանի պաշտպանության հարցում: Իսկ ընդհանրապես, բոլոր երկրներն էլ անցել և շարունակում են անցնել այս ճանապարհով: Ամեն տեղ էլ ճշտի-սխալի, լավի-վատի, հարմար-անհարմարի տարակարծություն կա: Տարբերությունն այն է, որ սովորաբար կարծիքները հիմնավորում, ընդ որում` տրամաբանական հիմնավորում են ունենում: Էլ չասեմ գործող օրենքների և նորմատիվների մասին, որոնք բավականին հստակեցնում են քաղաքի կառուցապատման խնդիրները, ինչը բոլորովին չես ասի մեր մասին:

Ես հիմա աշխատում եմ բրիտանական մի կազմակերպությունում, որը զբաղվում է ժամանակակից` 1950-ականներից հետո նախագծված կառույցների պահպանության հարցով, և առիթ ունեմ մոտիկից ծանոթանալու այն խնդիրներին, որոնք այս բնագավառում առաջանում են և ինչպես են այդ հարցերը լուծվում ինստիտուցիոնալ մակարդակով` օրենքի և գիտելիքով զինված կուռ տրամաբանության սահմաններում: Ինչպես և մեզ մոտ, այնպես էլ Լոնդոնում գործարարը, ներդրողն ունի իր շահերը և կարող է բոլորովին հոգ չտանել ո՛չ կառույցի, ո՛չ հուշարձանի, ո՛չ էլ հանրության շահի համար (միայն այնքանով, ինչքանով որ դա իր հետաքրքրության սահմաններում է), սակայն օրենքն այս երկրում այնպես է ձևակերպված և այնքան մանրամասնորեն ու այնքան հստակ է աշխատում, որ հավանականությունը, որ որևիցե մի բան կառուցվի կամ քանդվի օրենքից դուրս` գրեթե հնարավոր չէ: Մենք էլ այս կազմակերպությունում ստանում ենք ինվեստորի շահերը պաշտպանող ճարտարապետի կողմից կազմված արգումենտավորում, թե ինչու տվյալ բանը պետք է արվի կամ չարվի, քանդվի կամ ձևափոխվի: Բայց թե՛ հակադիր կողմի արգումենտավորումը, թե՛ մեր կողմինը ամբողջովին հիմնված է օրենքի դրույթների, ինչպես նաև համընդհանուր արժեհամակարգի սահմանում ձևավորված տրամաբանության վրա:

– Իսկ մենք քանի որ գրեթե գործող օրենք չունենք, նշանակում է` դատապարտված ենք ունենալ այն, ինչ հիմա ունե՞նք:

– Մենք ունենք օրենք, որն ուղղակի որոշ դեպքերում թերի է և հիմնականում չի պահպանվում: Բացի այդ, օրենքը (հատկապես ճարտարապետական և քաղաքաշինական) տվյալ հասարակության և երկրի մշակույթի ու արժեհամակարգի արտահայտումն է, այն ձևակերպում է տվյալ հասարակության գործելանորմերը` մի կողմից, մյուս կողմից` բխում է հենց տվյալ երկրի և հասարակության սպեցիֆիկայից, քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական և մշակութային իրավիճակից: Այդ իրավիճակը պետք է ուսումնասիրել և հասկանալ` ճիշտ և ֆունկցիոնալ գործող օրենք ունենալու համար: