Հայաստանի երկուսուկես միլիոնանոց բնակչության պարագայում 104 ցմահ դատապարտյալների թիվը մեր երկիր կատարած իր վերջին այցի ժամանակ մտահոգել էր ԵԽ Մարդու իրավունքների հանձնակատար Թոմաս Համարբերգին, օրերս էլ ԱԺ-ում դատաիրավական բարեփոխումների փաթեթի լսումների ժամանակ նույն թեմային էր անդրադարձել նաև արդարադատության նախարար Հրայր Թովմասյանը` նշելով, որ մեկ շնչի հաշվով ցմահ դատապարտվածների թիվը բավական շատ է մեր երկրի համար և սրան զուգահեռ օրինակ բերել, որ մեր երկրի չափ բնակչություն ունեցող երկրներից Էստոնիայում ցմահ ազատազրկվածները վեցն են, իսկ Սլովակիայում՝ չորսը: Այս օրինակները իհարկե կարելի է երկար շարունակել, մանավանդ որ՝ 9.5 մլն բնակչություն ունեցող Շվեդիայում կա 170 ցմահ դատապարտյալ, իսկ 16.5 մլն բնակչություն ունեցող Նիդեռլանդներում՝ ընդամենը 120 ցմահ դատապարտյալ:
Այսօր «Ցմահ ազատազրկում. ՀՀ նախագահի 2003 թ. հրամանագրից մինչև 2011 թ. Քր.օր.-ի վերջին փոփոխություններըե թեմայով կլոր սեղանի մասնակիցները ևս իրենց մտահոգությունը հայտնեցին Հայաստանում ցմահ դատապարտյալների մեծ թվի առնչությամբ, ուշադրություն հրավիրելով այն փաստի վրա, որ նրանց 104 հոգանոց խումբը, միատարր չէ. կան տարբերություններ` սկսած հանցանքը կատարելու պահին անձի տարիքից, դատվածությունների քանակից մինչև մեղադրանքի տեսակ և որակ: Մինչդեռ պատժի կիրառման հետ կապված որևէ տարբերակում, ըստ մեր օրենսդրության, նախատեսված չէ: Ո՛չ 2003 թ. նոր Քրեական օրենսգրքի ընդունմանը, ո՛չ էլ 2011 թ. մայիսի 23-ի Քր.օր.-ի փոփոխություններին չհետևեցին ցմահ դատապարտյալների գործերի վերանայումներ: 2006 թ. և 2011-ին տեղի ունեցան զուտ ֆորմալ համապատասխանեցումներ, իսկ ցմահ դատապարտյալներն այսօր պահանջում են սկսել իրենց գործերի ռեալ վերանայումներ` հաշվի առնելով դատական սխալների հավանականությունը:
Հելսինկյան կոմիտեի նախագահ Ավետիք Իշխանյանի խոսքով` Հայաստանում ընդհանրապես դատապարտյալների ու կալանավորվածների հանդեպ հասարակության վերաբերմունքը երկակի է: Ազատազրկվածների իրավունքների պաշտպանությունն անգամ շատ բացասական է ընկալվում: Սակայն եթե այս առումով վերջին տարիներին ինչ-որ փոփոխություններ նկատվում են, ապա ցմահ դատապարտյալների նկատմամբ վերաբերմունքը մնում է նույնը, կարծրատիպերն այդպես էլ չեն կոտրվում, չնայած նրան, որ կան մի շարք հանգամանքներ, որոնք պետք է հուզեն հանրությանը: «Ավելորդ չենք համարում նշել, որ Հայաստանի ցմահ դատապարտյալների մեջ կան անձինք, ովքեր մեղադրվել են հանցագործությանը օժանդակելու մեջ, կան նաև 1 անձի սպանության մեղադրանքով դատապարտվածներից մինչև ութ մարդու սպանության համար դատապարտված անձինք, ինչպես նաև բազմակի դատվածություններ ունեցողներ», – նշում է ցմահ դատապարտյալների հարցերով զբաղվող քաղաքացիական նախաձեռնության անդամ Զարուհի Մուրադյանը:
Ինչ վերաբերում է Հայաստանում ցմահ ազատազրկման դատապարտվածների պահանջին` այն պարզ է. դեռևս 2009 թ. հուլիսի 26-ին ՀՀ նախագահի և Հանրային խորհրդի նախագահի անունով 12.500 ՀՀ քաղաքացիներից (կից ստորագրություններով) դիմումներ են հանձնվել նախագահի նստավայր և Հանրային խորհուրդ` Հայաստանում ցմահ դատապարտյալների խնդիրների լուծմանն ուղղված մի շարք առաջարկություններով: Դրանից արդեն անցել է մոտ երեք տարի, սակայն առ այսօր որևէ պատասխան չի տրվել դիմումի հեղինակներին: Նշված դիմումի մեջ առաջարկություն կար կրճատել որոշակի տարիներով պատժի առավելագույն չափի և ցմահ դատապարտության միջև եղած տարբերությունը` 15 տարվա ազատազրկումը` դարձնելով 20 տարի:
2011 թ. մայիսի 23-ին ԱԺ-ն ընդունեց «Քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասինե նախագիծը, որով 15 տարվա պատժաչափը փոխարինվեց 20 տարվա պատժաչափով: Օրենքի ընդունումից հետո 104 ցմահ դատապարտյալներից 97-ը դիմեցին դատարաններ` իրենց պատժաչափերի վերանայման խնդրանքով` համարելով, որ հիշյալ փոփոխությունը հետադարձ ուժի սկզբունքով բարելավում է ցմահ դատապարտության տեսակետից: Սակայն և ոչ մի գործով դատարաններում տեղի չունեցավ պատժաչափի փոխարինում 15-20 տարվա միջակայքում: «Արդյոք սա նշանակո՞ւմ է, որ 97-ն էլ, եթե դատապարտվեին մեր օրերում, կդատապարտվեին ցմահ ազատազրկման»,- հարց էին հնչեցրել դատապարտյալները:
Նշենք, որ Հայաստանի 104 ցմահ դատապարտյալներից միայն 15-ը ցմահ են դատապարտվել զինվորական ծառայության ժամանակ կատարած հանցանքների համար` 18-20 տարեկանում, մինչդեռ, օրինակ, Ավստրիայում և Շվեդիայում եթե հանցանքը կատարելու պահին լրացած չի եղել անձի 21 տարին, օրենքով արգելվում է նրան ցմահ դատապարտել, քանի որ համարվում է, որ անձը լիարժեք ձևավորված չէ: Քննարկման մասնակիցներն առաջարկում են Քր.օր.-ում փոփոխություն կատարել և ցմահ ազատազրկման տարիքային շեմը 18-ից դարձնել 21: Առաջարկում են նաև եվրոպական մի շարք երկրների` մասնավորապես Անգլիայի և Իտալիայի պես կյանքի կոչել ցմահ դատապարտյալների պահման ռեժիմների փոփոխման համակարգը` փակից անցնելով կիսաբացի, պայմանական-վաղաժամկետ ազատ արձակման պայմանները դարձնել ճկուն` հաշվի առնելով ցմահ դատապարտյալի տարիքը հանցանքը կատարելու պահին, դատվածությունների քանակը և այլն: Օրինակ` 20 տարուց վաղաժամկետի շեմը իջեցնել 10-ի, եթե անձի 21 տարին լրացած չի եղել հանցանքը կատարելու պահին (Ֆինլանդիայի փորձով) կամ վաղաժամկետի շեմը իջեցնել 10-ի, եթե առաջին դատվածությամբ է անձը դատապարտվել ցմահ ազատազրկման (Բելգիայի փորձով): Եվ առհասարակ, առաջարկվում է ցմահ ազատազրկման պայմանական-վաղաժամկետ ազատ արձակման շեմը 20-ից իջեցնել 15-ի:
Կարիք կա նաև փոփոխություններ կատարել Քր. դատավարության օրենսգրքում և իրեղեն ապացույց հանդիսացող իրերը չոչնչացնել, հատկապես երբ խոսքը վերաբերում է երկարատև դատապարտմանն ու ցմահ ազատազրկմանը: Քննարկմանը ներկա իրավաբանների խոսքով, գիտության զարգացմամբ և ԴՆԹ թեստի կիրառմամբ իրեղեն ապացույցների պահպանման շնորհիվ քիչ չեն աշխարհում դատական սխալների շտկումները և ուշացած հաղթանակները: