Ո՞վ ասաց, որ Ֆրանսիան Հայաստանի բարեկամն է

Carnegie Endowment հիմնադրամի վաշինգտոնյան կենտրոնում օրերս տեղի էր ունեցել «Հարավային Կովկաս. հակամարտություններ ու լուծումներ» խորագրով երկօրյա կոնֆերանս, որին մասնակցել են տարբեր երկրների տասնյակ փորձագետներ ու մեկնաբաններ… Քննարկման թեմաներից մեկը եղել է ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորումը… Միչիգանի համալսարանի պրոֆեսոր, 1994-1997 թթ. ՀՀ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի գլխավոր խորհրդական Ժիրայր Լիպարիտյանը մասնակցել է այդ քննարկմանը, ուստի նրան մի քանի հարց ուղղեցինք:

– Պարոն Լիպարիտյան, ինչպե՞ս եք գնահատում ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահող երկրների պատվիրակությունների ղեկավարների ու Հայաստանի և Ադրբեջանի ԱԳ նախարարների վիլնյուսյան հայտարարությունը:

– Եթե ուշադրություն դարձնեք, այդ հայտարարության մեջ հինգ նախարարները հաստատել են, որ պետք է շարունակեն ԵԱՀԿ ՄԽ ձևաչափի շրջանակներում բանակցային գործընթացը, սակայն երեքն են հաստատել, որ անընդունելի է ստատուս քվոյի պահպանումը: Այսինքն` հինգ կողմերը չե՞ն կարողացել հաստատել, որ անընդունելի է ստատուս քվոյի պահպանումը: Ինչո՞ւ… Այդ ինչպե՞ս հինգ կողմերը հայտարարում են, որ անընդունելի է ռազմական գործողությունների դիմելը, բայց նույն հինգը չեն հայտարարում, որ անընդունելի է ստատուս քվոյի պահպանումը: Ինչ վերաբերում է հայտարարության մեջ նշված ժամկետներին, ապա այնքան ենք նման ձևակերպումների հանդիպել, որ կարծում եմ` մեծ կարևորություն չպետք է տալ:

– Կարնեգիի հիմնադրամի վաշինգտոնյան կենտրոնի կոնֆերանսին ի՞նչ շեշտադրումներով հանդես եկաք, ի՞նչը կարևորեցիք ԼՂ կարգավորման գործընթացի ներկա փուլի առնչությամբ:

– Ես նշեցի, որ այժմ երկու հնարավորություն կա` պաշտոնապես Միացյալ Նահանգները, Եվրոպան դո՞ւրս են եկել կարգավորման գործընթացից, թե՞ ոչ, բայց փաստ է, որ վերջին երկու տարիներին ՌԴ-ն էր նախաձեռնում հանդիպումներ և փորձում էր կարգավորման հասնել: Ես նշեցի, որ երկու տարբերակ կա` կա՛մ Ռուսաստանը պետք է կողմերին հասցնի կարգավորման, կա՛մ կողմերը պետք է նստեն, համաձայնության գան: Կարևորն այն է, որ կողմերը հյուր չեն այս տարածաշրջանում, իսկ գերտերությունների համար` կլուծվի՞, թե՞ չի լուծվի հակամարտությունը` այնքան էլ կարևոր չի, այնքանով, որքանով իրենց շահերին չի հակասում: Ես չեմ տեսնում, որ եռանախագահող երկրները որևէ որոշակի բան են ասում: Կարծես թույլ ուսուցչի նման` չարաճճի երկու աշակերտներին իրենց մոտ են կանչում տարին մեկ-երկու անգամ և ասում են` չի կարելի սա անել, գնացեք, բայց որևէ արդյունք չկա, համոզմունք չկա, որ այդ չարաճճի երեխաները չեն շարունակում իրենց գործը: Եթե արդյունք չկա, պետք է հասկանալ` հակամարտության կողմերի ղեկավարները ուժ, կամք, պետական մտածելակերպ, շահագրգռվածություն ունե՞ն, որպեսզի անեն այն, ինչը պահանջում է լուրջ զիջումներ: Այսինքն` կա՛մ կողմերը պետք է իրենք գան համաձայնության, կա՛մ ՌԴ-ն պետք է հասնի դրան: ՌԴ-ն, ի համեմատություն Միացյալ Նահանգների, թույլ է, բայց ուրիշ երկրների համեմատությամբ` թույլ չէ: Այդ մասին վկայեցին Վրաստանի շուրջ իրադարձությունները: Սեմինարի ժամանակ անգամ հարց ուղղեցի, թե որքանով է օգտակար, որ նույն դերակատարները այս հարցին խառնվեն… Այսքան տարիների ընթացքում կողմերը նույնիսկ իմունիտետ ձեռք բերեցին և գիտեն, որ որևէ հետևանք չի լինի: Մինչև հետևանք չլինի, այդ միջնորդությունը արդյունք չի տա, ավելին` դա նույնիսկ վնաս է հասցնում, որովհետև ամեն անգամ վերահաստատում են, որ հակամարտող երկրների պատասխանատուները պետք է շարունակեն ձեռք բերվածը կամ չհամաձայնեցվածը, հետո` ոչ մի հետևանք…

– Պարոն Լիպարիտյան, ասում եք` կարգավորման մի տարբերակն այն է, որ Ռուսաստանը կողմերին հասցնի կարգավորման: Բայց Ռուսաստանը երկու-երեք տարի ունեցել է այդ հնարավորությունը, բայց կարծես երաշխիք չկա, որ նույնիսկ ՌԴ-ն կարող է հասնել արդյունքի: Հետևաբար` ինչո՞ւ ՌԴ ջանքերը հաջողությամբ չեն պսակվում:

– Ռուսաստանն էլ պետք է ճիշտ պահը գտնի: Իհարկե, իրենց համար էլ բարդություններ կան, բայց ճիշտ պահը պետք է գտնեն, որ կարողանան իրենց առավելագույն շահը ապահովել: Թե որ տարբերակը կընտրեն` ՌԴ-ն փոքր-ինչ հե՞տ մղվի` հեռվից օգնելով, թե՞ սպասի մինչև որոշ պայմաններ ստեղծվեն` Ղարաբաղ-Ադրբեջան-Հայաստան ֆորմատով, որպեսզի այնպիսի իրավիճակ ստեղծեն, որ այն, ինչ պարտադրված լինի կողմերին, դիտվի որպես հայկական կողմի սխալ, ոչ թե Ռուսաստանի պարտադրանք: Սա է կարևորը, անցյալում արդեն այդպես եղել է` Հայաստանի խորհրդայնացման շրջանում, որից հետո մեր մեջ ենք փնտրում հանցանքը… Ես ընդհանուր առմամբ չեմ խուսափում հանցանքը մեր մեջ փնտրելուց, որովհետև, երբ որ մեզ համար շահավետ շրջան էր, մեր պայմաններով, մեզ համար անհրաժեշտ դիրքերը պահելով` կարող էինք լուծել հարցը: Թերևս կարելի է նաև այսպես շարունակել կարգավորման գործընթացը, բայց չգիտեմ` բոլորը կողմ կլինե՞ն, որ պատերազմ չբռնկվի, մի կողմն էլ կարող է մտածի, որ կարելի է սկսել պատերազմ:

Իմ ելույթում նշեցի նաև, որ ընդհանուր ռազմավարությունը, որը ընդունել են Հայաստանն ու Ադրբեջանը` ստատուս քվոյի պահպանումը, հիմնված է այն բանի վրա, որ յուրաքանչյուրը մտածի, որ ժամանակը իր օգտին է աշխատում: Բայց այդ տրամաբանությունը Ադրբեջանի համար այն է, որ ունեն նավթ ու գազ, հայկական կողմին գերազանցող ռազմական միջոցներն են, կամ պատերազմի սպառնալիքն է, և այս կերպ հասնել այն բանին, ինչին դիվանագիտական ճանապարհով չեն կարողանում հասնել: Հետևաբար այս տեսանկյունից` ժամանակն իրենց օգտին է աշխատում: Սակայն հայկական կողմն էլ մտածում է, որ ժամանակն իր օգտին է աշխատում. պետությունները այս հարցը կմոռանան, Ադրբեջանը ի վերջո կմոռանա, սփյուռքի աջակցությունը, ներդրումները և իբր տնտեսական աճը` ինքնախաբեությամբ զբաղվող իշխանությունը կմատուցի, թե ամեն ինչ լավ է, կդիմանանք… Հետևաբար ժամանակը իբր նաև հայկական կողմի օգտին է աշխատում:

– Նոյեմբերի վերջին Թուրքիայի ԱԳ նախարար Ահմեդ Դավութօղլուն Թուրքիայում հանդիպեց իր ֆրանսիացի գործընկերոջ` Ալեն Ժյուպեի հետ, հանդիպումից հետո կազմակերպված համատեղ ասուլիսում Դավութօղլուն ասաց, թե Թուրքիան պատրաստ է ստեղծել 1915 թ. իրադարձությունների վերաբերյալ համատեղ հանձնաժողով: Իսկ Ժյուպեն նշեց, թե մեծ երկրները աշխատանք են կատարում իրենց պատմությունն ուսումնասիրելու ուղղությամբ, նման աշխատանք կարող է կատարվել պատմաբանների հանձնաժողովում, և Ֆրանսիան կարող է հյուրընկալել նման հանդիպում: Ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանի բարեկամ երկրի ԱԳ նախարարի այս հայտարարությունը:

– Իսկ ո՞վ ասաց, որ Ֆրանսիան Հայաստանի բարեկամն է: Ի՞նչ է արել Ֆրանսիան, որ ինձ համոզի, թերևս ուրիշին ավելի հեշտությամբ կհամոզի, որ Հայաստանին է աջակցում: Ի՞նչ է արել Ֆրանսիան… Չգիտեմ:

– Հայոց Ցեղասպանության վերաբերյալ այդ երկրի դիրքորոշումն` օրինակ…

– Այո, ցեղասպանության հարցը այդպես պատառիկի պես տալիս են, հետո հետ են վերցնում` ինչպես մուրացկանին են խաղացնում… Սարկոզին գալիս է մի բան է ասում, Ժյուպեն` այլ բան է հայտարարում` եկեք քննարկենք: Բայց ո՛չ Դավութօղլուի, ո՛չ Ժյուպեի հայտարարության մեջ ես որևէ լրջություն չեմ տեսնում, որովհետև մինչ այժմ չեմ նկատել, որ կողմերից մեկը, ով խոսում է հանձնաժողովի մասին` որևէ լուրջ ուսումնասիրություն արած լինի` ի՞նչ հարցերով պետք է զբաղվի այդ հանձնաժողովը, ի՞նչ հարցադրումներ պետք է դրվեն, ո՞վ պետք է նշանակի, որքա՞ն ժամկետով, բյուջեն որտեղի՞ց պետք է լինի, ո՞րն է հանձնաժողովի նպատակը: Այսպիսի աշխատանք ես չեմ տեսել ո՛չ Հայաստանի, ո՛չ Թուրքիայի, ո՛չ Ֆրանսիայի, ո՛չ Միացյալ Նահանգների կողմից:

Այն, ինչ Ժյուպեն հայտարարել է` ինձ համար վիրավորական է ոչ թե այն պատճառով, որ հանձնաժողով կարող է ստեղծվել և հարցեր քննարկվեն, այլ ինձ համար վիրավորական է, որ այնտեղ Ժյուպեն ու Դավութօղլուն մեր հարցն են քննարկում` առանց մեզ: Այսինքն` իրենց միջև բանակցություններում խաղալիքի պես հարց է դարձել, ինչպես և անցյալում է եղել: Այսինքն` հաճախ մեր ձեռքից հարցը դուրս է մնում, և ուրիշները ֆուտբոլի գնդակի նման մեկ այս կողմ են նետում, մեկ` այն, կարծես մենք բացակա ենք, ինչպես մեկ սենյակում երկու տարեց մարդիկ խոսում են` երեխան այս արեց, այն արեց, իսկ երեխան այնտեղ է և լսում է այդ ամենը, բայց նրա մասին երրորդ դեմքով են խոսում: Ինձ համար վիրավորական է այս ամենը` որպես պատմաբանի և որպես հայ մարդու:

Ինչ վերաբերում է, թե Ֆրանսիան բարեկամ երկիր է, ապա ներկա հարցերի վերաբերյալ Ֆրանսիայի բարեկամությունը որտե՞ղ եք տեսնում: Ինչպիսի՞ն է Ֆրանսիայի դիրքորոշումը ԼՂ հարցում… Ֆրանսիան ադրբեջանական դիրքորոշման կողմնակից է: Չգիտեմ` տնտեսության մեջ ներդրումներ լինո՞ւմ են Ֆրանսիայի կողմից… Սա մեր բարեկամն է, նա մեր թշնամին է` ձևակերպումները ես չեմ կիսում: Դժբախտությունն այն է, որ մեր դիվանագիտությունը, մեր կարողությունները ապագայի նկատմամբ ժամանակի ընթացքում նվազում են, որովհետև մենք մեր խնդիրները լուծելու միջոցներ չենք ձեռնարկում: