Հայաստանում վիճակը շատ ավելի վատ է, քան կարելի է պատկերացնել

«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է ՀԱԿ վարչության անդամ, տնտեսագետ Վահագն Խաչատրյանը:

– Պարոն Խաչատրյան, ֆինանսների նախարար Վարդան Արամյանը հայտարարեց, որ ՀՀ պարտքը տարեվերջին կկազմի ՀՆԱ-ի 58,8 տոկոսը: Եվ եթե այն շարունակի արագ աճել, միջազգային կառույցների և օտարերկրյա ներդրողների արձագանքը բացասական կլինի: Ձեր կարծիքով՝ նման պայմաններում ի՞նչ պետք է անի ՀՀ կառավարությունը:

– Իրականում վիճակը շատ ավելի վատ է, քան կարելի է պատկերացնել: Եվ դրա ապացույցը վերջին 10 օրերին կառավարության ակտիվությունն է՝ տարբեր ձևերով ցույց տալու, որ անցած մեկ տարում ինքը հաջողությունների է հասել: Բայց եթե ուզում ես հասկանալ, թե ինչ է եղել՝ տեսնում ես, որ միակ «հաջողությունը» պետական պարտքի ավելացումն է: Եվ ամեն անգամ, երբ խոսք է գնում պարտքի մասին, ասում են՝ անհանգստանալու ոչինչ չկա, այն կառավարելի է: Ի՞նչ է եղել, եթե հնարավոր է մատչելի տոկոսադրույքով պարտք վերցնել՝ ինչու չվերցնենք: Բայց հիմա, երբ մոտենում են վճարելու ժամկետները, և ավելի մեծ պարտք վերցնելու հնարավորություն չկա, արդեն անհանգստանում են պետական պարտքի վտանգավոր շեմին հասնելու համար: Այս տարվա պարտքի սպասարկման գումարը մոտ 290 մլն դոլար է, իսկ 2020թ. դժվար տարի է լինելու, որովհետև պետք է մարվեն եվրոբոնդերը: Եվ հիմա արդեն պետք է մտածել, թե արժե՞ր պարտքի այդ գումարները դնել «Հյուսիս-Հարավի» ճանապարհաշինության վրա, որն արդեն բեռ է դարձել, որը պետք է ավարտվեր 2019թ., որի մասին նախապես ասում էին, արժե 1-1,2 մլրդ դոլար, բայց այսօր 2 մլրդ-ի մասին են խոսում: Եվ ամենակարևոր հարցին, թե որքանով էր արդյունավետ ֆինանսական այդ միջոցների օգտագործումը, պատասխանը չի տրվում:

– Երբ ասում եք, թե վիճակն ավելի վատ է, քան թվում է, ի՞նչ նկատի ունեք:

– Այն, որ մեր պետական բյուջեն արդեն պետական պարտքը սպասարկելու խնդիր ունի: Դա նշանակում է՝ ֆինանսական կրճատումներ պետք է լինեն առողջապահության, կրթության և այլ ոլորտներում: Մեզ մոտ ծախսերի տեսանկյունից առաջինը սոցիալական ոլորտն է, երկրորդը՝ բանակը, երրորդն արդեն՝ պետական բյուջեի սպասարկումը: Որտեղի՞ց պետք է կրճատենք՝ կենսաթոշակներից չենք կարող, բանակին հակառակը պետք է ավելացնել, պարտքը պետք է սպասարկենք:

– Հիշեցնելով Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հայտնի հայտարարությունը՝ կարո՞ղ ենք ասել, որ մենք արդեն մոտեցել ենք դեֆոլտին:

– Կարծում եմ՝ մենք արդեն դեֆոլտի մեջ ենք: Երբ անընդհատ աճի մասին են խոսում, ես ուզում եմ հասկանալ, թե ինչ է տեղի ունենում տնտեսության մեջ, և ովքեր են այդ աճը զգում իրենց վրա: Իրականում այդ աճը չկա, ազգաբնակչության մեծ մասն այդ աճը չի զգում: Բյուջետային աշխատողների ու թոշակառուների թիվը մոտ 700.000 է, իսկ նրանք իրենց աշխատավարձի ու թոշակի վրա այդ աճը որևէ կերպ չեն զգացել: Երկրորդ՝ ՊԵԿ-ն ու կառավարությունը լրջագույն խնդրի առջև են կանգնել նաև հարկահավաքության դեպքում, քանի որ հաջորդ 4 ամիսներին պետք է հավաքվի 444 մլրդ դրամ՝ ամսական 110 մլրդ-ից ավելի: Մինչդեռ մինչև հիմա միջին հաշվով 93 մլրդ դրամ է հավաքվել: Ինչ պետք է անեն այդ բացը փակելու համար, նորի՞ց պարտք վերցնեն և բյուջեի դեֆիցիտը մեծացնեն: Բայց այստեղ էլ մեկ այլ խնդիր է առաջանում, բյուջեի դեֆիցիտը չեն կարող մեծացնել, որովհետև Պետական պարտքի մասին օրենքի համաձայն՝ եթե պարտքը հասնում է ՀՆԱ-ի 50 տոկոսին, պետք է վերջին 3 տարվա դեֆիցիտը 3 տոկոսից չանցնի:

– Վ. Արամյանը խոսում էր ներքին պարտքն ընդլայնելու մասին:

– Նրանք արդեն դա անում են վերջին տարիներին: Այստեղ էլ մի հետաքրքիր խաղ կա՝ դրանից օգտվողներն էլ հիմնականում ֆինանսական ոլորտի ներկայացուցիչներն են, բանկերը: Ստացվում է՝ բանկերն ու պետությունը խաղում են և ասում՝ մեր ֆինանսական համակարգը կայուն է: Ստացվում է՝ մեր բանկերի երաշխավորը պետությունն է: Եվ եթե պետությունը դեֆոլտային վիճակ ունենա, ինչպես 1998թ. ՌԴ-ում էր, ներքին պարտատոմսերի հետ կապված խնդիրներ կունենա նաև բանկային համակարգը: Չի կարելի վտանգել ողջ ֆինանսական համակարգը: Ամեն դեպքում էությունը չի փոխվում, պարտքը մնում է պարտք: Հատկապես, որ այդ պարտքը տնտեսական աշխուժություն և քաղաքացիներին եկամուտներ չի ապահովում: Միջազգային կառույցների գնահատականներին արդեն պետական կառավարության ներկայացուցիչներն են միացել, որ օլիգոպոլ տնտեսությունը զարգացման հեռանկար չունի: Որևէ քայլ չի արվում այդ համակարգը փոխելու համար, քաղաքական որոշում կայացնելու ցանկություն չկա:

– Եթե նման որոշում կայացվի ու համապատասխան քայլեր արվեն, վիճակը կշտկվի՞:

– Դա գոնե հնարավորություն կտա: Իրենք շատ լավ գիտեն, թե ինչու երկիրը չի զարգանում, բայց քայլեր կատարելու խիզախություն չունեն:

– Կարեն Կարապետյանը քաղաքական պատասխանատուների առաջին շարքերում է և անընդհատ բարեփոխումների ու դրանց արդյունքում ունեցած ձեռքբերումների մասին է խոսում:

– Նա և այսօրվա կառավարությունն իրենց առջև նման խնդիր չեն դրել: Եթե անցած տարի այս օրերին դեմքերի փոփոխությունից ինչ-որ սպասելիքներ կային, այսօր արդեն ակնհայտ է, որ բովանդակային փոփոխություն չի եղել: Նրանք աշխատում են նույն ոճով, ինչպես նախկին կառավարությունները: Պարզապես յուրաքանչյուրը սպասարկում է իր մտերիմների, իրենց խմբային շահերը: Վերցրեք էներգետիկայի բնագավառը:

– Ի՞նչ նկատի ունեք:

– Նկատի ունեմ «Տաշիր» ընկերությանը: ՀԷՑ-ը՝ Տաշիրին, Շնողի ՀԷԿ-ը՝ Տաշիրին, արևային էներգետիկայի 50-մեգավատտանոց նոր հզորություններից 40-ը՝ Տաշիրին: Ինչի՞ համար, ի՞նչ սկզբունքներից ելնելով, բացի այն հանգամանքից, որ խմբային շահ է սպասարկվում:

– Բայց չէ՞ որ կառավարությունն էներգետիկայի ոլորտն ազատականացնելու վերաբերյալ որոշում է կայացրել:

– Դա որոշում չէ, միայն հայտարարությունն է եղել, բայց նման քայլերով հակառակն է արվում: Էներգետիկայի մոնոպոլիզացման քայլեր են արվում և արդեն մոնոպոլիզացված է: 90-ականներին տարանջատվեցին արտադրող, տեղափոխող և բաշխող կազմակերպությունները, հիմա բոլորը մի տեղ պետք է կենտրոնանան և սպասարկեն մի ընկերության շահերը:

– Վ. Արամյանը ոչ իշխանական խմբակցությունների հետ հանդիպումներ է ունենում և նրանց ներկայացնում, որ այսուհետ կառավարությունն ուզում է պետական պարտքն ուղղել ոչ թե ընթացիկ ծախսերին, այլ կապիտալ ներդրումներին: Փաստորեն, այնպիսի ծանր վիճակ ենք ունեցել, որ պարտք ենք վերցրել և ընդամենը աշխատավարձեր վճարել կամ այլ ընթացիկ ծախսեր արել:

– Այո՛, բայց չէ՞ որ իրենք էլ ասում են՝ կապիտալ ներդրումներն ավելացել են: Իսկ եթե ներդրումներն ավելացել են, ինչո՞ւ են պարտքն ուղղում դրան: Հակասություններ կան: Վ. Արամյանը մեկ այլ վտանգավոր, բայց տրամաբանական հայտարարություն է անում, որ ընթացիկ ծախսերի աճը չպետք է գերազանցի ՀՆԱ-ի աճին:

– Հնարավո՞ր է, առաջիկայում կառավարությունն աշխատավարձեր վճարելու խնդիր ունենա:

– Արդեն երկրորդ-երրորդ ամիսն է, ինչ կա նման խնդիր, որի մասին չի բարձրաձայնվում: Հարկային մարմիններն անընդհատ գործարարների հետ են հանդիպում, այսպես ասած՝ ռիսկային ստուգումներ են անցկացնում, որ դուք որքան հարկեր վճարել եք անցած կամ նախորդ տարիներին, նույնքան էլ պետք է հիմա վճարեք:

– Նման պայմաններում կառավարությունը կգնա՞ բացահայտ սեկվեստորի:

– Չի բացառվում, թեև ես հասկանում եմ, որ 2018թ. կա: Միշտ էլ ներքին կրճատումներ եղել են, բայց այդ չհայտարարված սեկվեստորների արդյունքում է, որ զարգացում չկա: Ի վերջո՝ պետական պարտքը միայն աշխատավարձերի կամ այլ ընթացիկ ծախսերի չպիտի գնար: Կամ միայն մեքենաներն ու դրանց պահեստամասերը չպետք է փոխվեին, ժամանակակից տեխնոլոգիաներ ունենալու, տեխնիկական սարքավորումները փոխելու խնդիր կա: Երբ մտնում ես պետական որևէ հիմնարկ, տեսնում ես, որ ապրում ենք 20-րդ դարի սկզբում:

– Իսկ միջազգային կառույցները պարտքի այս մակարդակի կամ վճարունակության առկա պայմաններում նոր վարկեր կտա՞ն:

– Ո՛չ, դա խնդիր է: Ի վերջո՝ պարտքը պետք է վճարվի, որի աղբյուրը պետք է լինի բյուջեն կամ դրսի փողը: Դրսից փող չեն տա, լավագույն դեպքում նրանք կպահանջեն ծախսերի կրճատում կամ հարկերի հավաքագրման մեծացում: Եվ ամենակարևորը, ինչպես նախընտրական շրջանում մենք ասում էինք, զարգացման համար երկրին խաղաղություն է անհրաժեշտ:

– Հայաստանին շատ են համեմատում Հունաստանի հետ: Կա՞ Հունաստանի վիճակում հայտնվելու նախադրյալ:

– Մենք կնախանձենք Հունաստանին: Հունաստանը ԵՄ անդամ է, Հունաստանի ֆինանսական համակարգի պատասխանատուն Եվրոբանկն էր, որն ամեն ինչ արեց, որ այդ երկրի տնտեսությունը չքանդվի: Մեր հովանավորն ո՞վ է:

– ԵՏՄ-ն, Ռուսաստանը:

– Ո՛չ ԵՏՄ-ն, ո՛չ ՌԴ-ն չունեն այդ հնարավորությունները: Բայց ինչու պիտի օգնեն: Այս վիճակը ՀՀ իշխանությունների քաղաքական և տնտեսական քաղաքականության հետևանքն է, և թող իրենք լուծումներ գտնեն: Բայց նրանց նպատակը վերարտադրությունը և խմբային շահերն ապահովելն է: