Ապրիլի 24-ները Հայաստանում «դեժավյու» են հիշեցնում, թեև դա գուցե օրինաչափ է՝ ի վերջո, հայության և մարդկության համար մեծագույն ոճրագործությունների 1,5 միլիոն անմեղ զոհերի հիշատակի օրը դժվար է բազմազանեցնել չկրկնվելու աստիճան, առավել ևս, երբ մարդկության դեմ այդ հանցագործությունն արդեն մեկ դարից ավելի դեռևս պահանջում է համամարդկային և միջազգային լիարժեք իրավաքաղաքական դատապարտում:
Դրան զուգահեռ, սակայն, ակնառու է խնդիրը՝ 24-ի «զոհի ակոսից» դուրս գալու խնդիրը կամ, ինչպես ասում են՝ «զոհի բարդույթից»: Բայց գուցե առավել նպատակահարմար է ակոսը, այն փոսը, որ փորվել է մեր անիվի ընթացքով, որովհետև «բարդույթն» ըստ երևույթին փոքր-ինչ պատկերավորված և չափազանցված բնորոշում է: Ի վերջո, ո՞րն է դրա սահմանը: Չէ՞ որ դժվար է «առանց բարդույթի» նայել, հիշել, հետամտել 1,5 միլիոն հայրենակիցների, 1,5 միլիոն արյունակիցների սպանությունը, եթե դրանից անցել է անգամ 102 տարի: Խնդիրը թերևս ակոսն է, որից պետք է դուրս գալ, և կառքը կամ, ավելի շուտ, մեքենան տանել նոր ճանապարհով, այլ ճանապարհով: Կամ ավելի շուտ՝ նախ կառքից անցնել մեքենայի, իսկ հետո նաև այլ ճանապարհի:
Հիշատակի արարողությունները և ծեսերը Հայաստանում և հայկական Սփյուռքում լիուլի են, վառվում են ջահեր, այրվում են դրոշներ: Այդ ամենը տպավորիչ է ու ազդեցիկ, իսկ արտաքին աչքի համար գուցե նույնիսկ «էկզոտիկ»: Բայց ո՞րն է դրա օգտակար գործողության գործակիցը: Այդ հարցի պատասխանը չունի ոչ ոք, համենայնդեպս՝ հանրային մակարդակում չկա դրա պատասխանը: Իսկ առանց դրա այդօրինակ ծեսերը թողնում են ավելի շատ հուսահատությունից, անզորությունից բխող ճիչերի տպավորություն: Գուցե կա անզորության տարր, իրական հիմք, քանի որ ակնհայտ ցեղասպանությունը դեռևս շարունակում է մեծ մասամբ մնալ իրավականորեն ու քաղաքականապես չճանաչված:
Մյուս կողմից, սակայն, ահա հենց այստեղ է, որ կարող ենք գործ ունենալ բարդույթի, բայց ոչ թե ցեղասպանության, այլ անզորության բարդույթի հետ: Իսկ դա իսկապես վտանգավոր է, որովհետև մի կողմից՝ առաջ կբերի հուսալքություն և անվստահություն սեփական ուժի հանդեպ, մյուս կողմից՝ ատելություն կամ նվազագույնը դավադրապաշտություն աշխարհի հանդեպ, և դրա հետևանքով մենք կարող ենք ինքներս մեզ թշնամացնել աշխարհի հետ: Աշխարհը, որը մենք կարիք ունենք դարձնելու մեզ դաշնակից, ոչ թե թշնամի՝ թե հայկական հարցում, թե ընդհանրապես մեր պետական ու ազգային այլ հարցերում, և մենք էլ դառնանք աշխարհի դաշնակիցը այլ պետությունների և ժողովուրդների համար կարևոր համամարդկային հարցերում՝ հումանիտար, իրավական, քաղաքական, տնտեսական: Դրա համար մենք պետք է դուրս գանք ակոսից՝ զոհի ակոսից, որպեսզի գտնենք նաև անզորության բարդույթի հաղթահարման նոր ուղիները:
Այդ առումով վերջին երկու տարիներին մենք արձանագրում ենք իսկապես դրական միտում: Հայաստանում և հայկական Սփյուռքում ավելի ու ավելի քննարկելի է դառնում այդ հարցն ինքնին, ավելի ու ավելի քննարկելի է դառնում հիշատակի օրն ինքնաբերաբար սգո օր չդարձնելու, այլ ըստ էության համապետական և համազգային աշխատանքի ու ջանքի օր դարձնելու անհրաժեշտությունը, հենց նույն հիշատակը՝ անմեղ զոհերի հիշատակը ավելի վառ պահելու և նրանց հոգիներին հանգստություն բերող պետական մի իրականություն ձևավորելու համար: Ավելի ու ավելի շատ են հնչում գնահատականները, որ Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման լիարժեք գործընթացը ուղիղ համեմատական է լինելու նրան, թե ինչքանով լիարժեք պետականություն կլինի Հայաստանը: Լիարժեք իր արդիականությամբ, իր արդարությամբ, իրավականությամբ, մարդկային և պետական հարաբերությունների նորացող և շարունակաբար թարմացվող մշակույթով:
Մինչ այժմ մենք աշխարհին ներկայացել ենք Ցեղասպանությամբ, ներկայացել ենք տուժած լինելու և միաժամանակ աշխարհից մեր այդ ողբերգության համար ճանաչում ակնկալելու կեցվածքով: Այս տարիներին եղավ գուցե իր ձևակերպման մեջ փոքր-ինչ անպատեհ և գուցե վիրավորական, բայց բավական դիպուկ՝ ցավեցնելու աստիճան դիպուկ բնութագրում. Ցեղասպանությունը, այդ ոճրին ենթարկված լինելը դարձել է մեր ազգային բրենդը աշխարհում:
Մենք ունենք դա փոխելու խնդիր, աշխարհին նոր մտքով ներկայանալու, մեր միտքը և մեր քաղաքակրթական հիմքը բրենդավորելու խնդիր: Այլ կերպ ասած՝ մեզ հուզող խնդիրը աշխարհին լիարժեք կհուզի այն ժամանակ, երբ մենք կկարողանանք մեր իսկ առօրյայով դառնալ աշխարհի լիարժեք մաս, քաղաքակրթության լիարժեք մասնակից, բաղադրիչ, սահման: Մենք ոչ թե մեր խնդիրներով պետք է ձգտենք հուզել աշխարհին, այլ մեր առօրյա կյանքով՝ բոլոր ոլորտներում: Եվ երբ մենք մեր առօրյա կյանքով կարողանանք դառնալ աշխարհի լիարժեք մասնակից, դաշնակից՝ մեզ դաշնակից դարձնելով նաև առաջատար քաղաքակրթական աշխարհը, այդ դեպքում մեր խնդիրներն ինքնաբերաբար կդառնան աշխարհինը և կարժանանան համարժեք մոտեցումների իրենց լուծման հրամայականներով՝ լինի դա հայկական հարցը, թե այլ հարցեր, որոնք կանգնում են ցանկացած պետականության առաջ բոլոր ոլորտներում, որտեղ բավարար չէ միայն սեփական ջանքն ու եռանդը, և կա հավելյալ օժանդակության, դաշնակցային ձեռքի անհրաժեշտություն:
Իսկ աշխարհում ներկայումս փոխկապակցվածությունն ու տեխնոլոգիական առաջընթացն ունեն այնպիսի սահմաններ և դինամիկա, որ սեփական ջանք հասկացությունն ինքնին այլևս էապես ենթադրում է նաև դաշնակցային բաղադրիչ, այդ բաղադրիչն ապահովել կարողանալու ունակություն: