«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է Տարածաշրջանային հետազոտությունների կենտրոնի տնօրեն, վերլուծաբան Ռիչարդ Կիրակոսյանը:
– Պարոն Կիրակոսյան, տարածաշրջանը բավականին դինամիկ զարգացումների կիզակետում է: Մի քանի ժամ առաջ Ուկրաինայի մայրաքաղաք Կիևը կրակի մեջ էր, և քաղաքական ճգնաժամն արդեն մի քանի ամիս է՝ շարունակվում է: Այսօր արդեն ուկրաինական ապագայի վերաբերյալ մեկնաբանությունները հոռետեսական են: Ի՞նչ եք կարծում՝ ո՞րն է այսօր Ուկրաինայի փրկությունը, և այն ինչպե՞ս կանդրադառնա հետխորհրդային տարածաշրջանի, մասնավորապես՝ Հայաստանի և ռուսական ինտեգրացիոն պրոյեկտների վրա:
– Սա շատ հետաքրքիր հարց է, որովհետև այժմ մենք տեսնում ենք, որ Ուկրաինան դարձել է հակամարտության գոտի Արևմուտքի և պուտինյան Ռուսաստանի միջև: Մենք այստեղ պետք է նշենք նաև այն, որ ավելի է կարևորվում Ուկրաինայի նշանակությունը: Եթե անդրադառնանք սեպտեմբերի 3-ի որոշմանը, ապա այդ դեպքում էլ խնդիրն Ուկրաինան էր: Մենք այստեղ ևս հետաքրքիր զարգացումներ ենք տեսնում՝ Ուկրաինայի կառավարությունն այնքան թույլ է և այնքան վտանգված, որ չդիմացավ և ուժ կիրառեց սեփական ժողովրդի դեմ՝ մինչև Սոչիի Օլիմպիական խաղերի ավարտը: Ուկրաինան ԵՄ-ի, Արևմուտքի և Մոսկվայի համար վերածվել է մի փորձության, բայց այս դեպքում շատ հետաքրքիր է նաև Հայաստանը՝ որպես այդ փորձության մի մասնիկ: Որքան էլ Հայաստանն ու Ուկրաինան նման են, պետք է նշել, որ Հայաստանի ու Ուկրաինայի միջև տարբերություններն ավելի նշանակալի են:
– Ի՞նչ դասեր պետք է քաղի Հայաստանը, և ինչպե՞ս եք գնահատում Արևմուտքի քաղաքականությունն ուկրաինական զարգացումների վերաբերյալ:
– Հայաստանի դեպքում կարելի է երեք դաս առանձնացնել: Առաջին դասը վերաբերում է ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Ուկրաինայի կառավարությանը: Իսկ այդ դասը հետևյալն է՝ շատ վտանգավոր է անտեսել և ուշադրություն չդարձնել հասարակական փոփոխությունների և բարեփոխումների պահանջներին, ինչպես նաև երկիրը կառավարելու փոխարեն՝ ղեկավարելը: Երկրորդ դասը իր կարևորությամբ հավասար է առաջինին և վերաբերում է հայաստանյան ընդդիմությանը: Տեսնում ենք, որ Ուկրաինայում հասարակական լայն զանգվածներն ինքնաբուխ կերպով ոտքի են կանգնել: Դա նշանակում է, որ ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Ուկրաինայում հին ընդդիմադիր կուսակցություններն այլևս տեղ չունեն, և սրա վրա պետք է ուշադրություն դարձնել:
Եթե վերադառնանք Հայաստանին, ապա կտեսնենք, որ վերջին հասարակական զարգացումների ընթացքում՝ լինի դա հասարակական տրանսպորտի խնդիրը, կուտակային կենսաթոշակային նոր օրենքը, թե ՄՄ մուտքի խնդիրը, հին քաղաքական ընդդիմությունը Հայաստանում այլևս անելիք չունի, և թափուր է նոր քաղաքական ուժի, նոր քաղաքական ընդդիմության տեղը:
Երրորդ կարևոր դասն այն է, որ մենք պետք է հասկանանք՝ ինչպես Արևմուտքի, այնպես էլ Մոսկվայի քաղաքականությունն Ուկրաինայի նկատմամբ անարդյունավետ է և սխալ: Հայաստանի համար այս դասը մի շատ կարևոր բան է նշանակում, այն է՝ իրական փոփոխությունները չեն կարող բերվել դրսից՝ լինի Արևմուտք, թե Ռուսաստան. իրական ժողովրդավարական փոփոխությունները պետք է լինեն Հայաստանի ներսում, հայաստանցիների կողմից և հայաստանցիների համար:
Անկեղծ լինելու համար պետք է ասեմ, որ հիասթափված եմ Արևմուտքի վերաբերմունքից: Իմ կարծիքով՝ Արևմուտքի վերաբերմունքը Ուկրաինայի և ընդհանրապես հետխորհրդային տարածքի պետությունների հանդեպ կեղծ է, և հասկացվածության պակաս կա այստեղ: Ես կարծում եմ, որ Արևմուտքը բավականին փափուկ գտնվեց, և հատկապես Գերմանիան այս հարցում չկարողացավ կոշտ դիրքորոշում գրավել: Կցանկանայի նաև առանձնացնել այն, որ ԵՄ-ն այս հարցում գտնվեց ոչ բավարար չափով պատրաստված:
– Ի՞նչ դիրքորոշում պետք է գրավեր Արևմուտքը:
– Ես կարծում եմ, որ շատերը ինձ հետ կհամաձայնեն, եթե ասեմ, որ ինչպես Եվրոպական միությունը, այնպես էլ Արևմուտքն ընդհանրապես պետք է ավելի մարտահրավերներով լի քաղաքականություն վարեն և որոշ դեպքերում առճակատման գնան Մոսկվայի դեմ՝ հաշվի առնելով Մոսկվայի վերջին ստիպողական և ճնշման քաղաքականությունը:
– Սեպտեմբերի 3-ից հետո խոսում ենք Մաքսային միությունում Հայաստանի բացասական հեռանկարների մասին, և քանի որ ներկայում չունենք այլընտրանք, քննարկենք ՄՄ անդամակցության՝ Հայաստանի համար գրված ու չգրված հնարավորությունները:
– Անկեղծ լինեմ և ասեմ, որ ես դեռևս լավատես եմ, թեպետ սեպտեմբերի 3-ի որոշումը ոչ միայն ռազմավարական հետընթաց քայլ էր, այլև մեծ սխալ: Կարծում եմ, որ Եվրոպայի դուռը թեև փակ է Հայաստանի համար, բայց այն դեռևս կողպած չէ, և ինչպես Հայաստանը, այնպես էլ ԵՄ-ն հանձնառու են փրկել այդ հարաբերությունները: Թույլ տվեք բացատրել՝ ես դեմ եմ սեպտեմբերի 3-ի որոշմանը, կարծում եմ, որ այն կորսված հնարավորություն է՝ այն առումով, որ ՀՀ նախագահը շատ հեշտ հանձնվեց ու տեղի տվեց ռուսական ճնշումներին: Իմ կարծիքով՝ շատ բացասական էր այդ որոշման ընդհանուր գործընթացը, այն, թե ինչպես դա արվեց: Այստեղ մեծ խնդիրներ կան: Եթե Հայաստանը ի վերջո մտնի ՄՄ, ապա այն բացասական կողմերը և այն մեծ վնասները, որ Հայաստանը կկրի, շատ ավելի մեծ կլինեն, քան օգուտները, բայց իրականում ես չեմ կարծում, թե Հայաստանը կանդամակցի ՄՄ-ին:
– Բայց կա՞ն արդյոք հնարավորություններ, եթե, այնուամենայնիվ, Հայաստանն անդամակցի ՄՄ-ին:
– Այստեղ վտանգն այն չէ, որ Ռուսաստանը մեծ ճնշումներ է գործադրում և շատ է հանձնառու Հայաստանին ներգրավել ՄՄ, այլ այն, որ ՀՀ-ն շատ ավելի արագ է շարժվում դեպի ՄՄ, քան նույնիսկ ռուսներն են ակնկալում, և սա, իմ կարծիքով, կարող է ևս մեկ կորսված հնարավորություն և ևս մեկ սխալ լինել:
– Ինչպե՞ս եք գնահատում ռուսական ինտեգրացիոն պրոյեկտների, այդ թվում՝ ՄՄ-ի հեռանկարները: Այսօր տեսակետներ կան, որ ՌԴ-ն չունի այնքան ռեսուրս, որպեսզի ավարտին հասցնի իր բոլոր ինտեգրացիոն պրոյեկտները: Դուք ի՞նչ եք կարծում:
– Անկեղծ ասած, ես շատ եմ սիրում Պուտինին և Ռուսաստանին, քանզի, ի տարբերություն Արևմուտքի, նրանք շատ կանխատեսելի են՝ շատ հեշտ է կանխատեսել, թե նրանք ինչ են անում: Այս փորձը Պուտինի կողմից ուղղված է վերագրավելու Ռուսաստանի իշխանությունն ու ազդեցությունը հարևանների շրջանում: Բայց ես նաև թերահավատ եմ, քանի որ ինչ վերաբերում է Եվրասիական միությանը, ապա ոչ առաջին և, հաստատ, ոչ էլ վերջին անգամ է, որ մենք լսում ենք նման նախագծի մասին. սա նախկինում չի աշխատել: Միևնույն ժամանակ սա ռուսական տեսանկյունից իմաստավոր է, և մենք պետք է հարգենք Ռուսաստանի ազգային շահերը: Սակայն Հայաստանի համար խնդիրն այն է, որ այն, ինչ Ռուսաստանի համար շահեկան է, Հայաստանի համար այդպես չէ, և սա է այն սխալը, որ մենք կարող ենք անել: Ես հասկանում եմ, որ հայ-ռուսական հարաբերությունները կարևոր են և անհրաժեշտ, բայց խնդիրը հարաբերություններում հարգանքի և հավասարակշռության բացակայությունն է: Թերահավատ եմ, որ Եվրասիական միությունը, որի գաղափարը նախկինում չի աշխատել, այժմ կաշխատի:
– Պարոն Կիրակոսյան, Արևելյան գործընկերության հարցերով Չեխիայի ԱԳՆ հատուկ բանագնաց Պետեր Մարեշն օրերս նշել էր, որ «Արևելյան գործընկերություն» ծրագրի հաջորդ գագաթնաժողովը տեղի կունենա Պրահայում՝ ապրիլի 23-24-ին՝ տեղեկացնելով, որ գագաթնաժողովին կմասնակցեն ԵՄ արտաքին քաղաքականության և անվտանգության հարցերով հանձնակատար Քեթրին Էշթոնը և ընդլայնման և եվրոպական քաղաքականության հարցերով եվրահանձնակատար Շտեֆան Ֆյուլեն, ինչպես նաև Հայաստանի, Վրաստանի, Ադրբեջանի, Ուկրաինայի, Մոլդովայի նախագահները: Ինչո՞վ եք բացատրում գագաթնաժողովի կազմակերպման հապճեպությունը, և ո՞րը կարող է լինել օրակարգը:
– Մեր կենտրոնը ևս սերտորեն համագործակցում է ինչպես Եվրամիության, այնպես էլ Եվրահանձնաժողովի հետ, և մենք Հայաստանի կառավարության կազմում աջակցում ենք նրանց, ովքեր ևս հանձնառու են ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների խորացմանը, ինչպես, օրինակ, ԱԳ փոխնախարար Զոհրաբ Մնացականյանը: Ես կարծում եմ, որ մենք շատ հնարավորություններ ենք կորցրել, բայց դեռևս տեսնում ենք, որ ճանապարհը բաց է: Վերջերս լատվիական պատվիրակությունը եկավ, փորձեց մեծացնել Հայաստանի հանձնառությունը դեպի ԵՄ:
– ԵՄ-Հայաստան հարաբերությունների ի՞նչ ձևաչափ եք տեսնում, երբ Հայաստանն արդեն իրականացնում է ՄՄ ճանապարհային քարտեզը, սակայն պաշտոնական մակարդակում ցանկանում է շարունակել քաղաքական համագործակցությունն ու բարեփոխումները ԵՄ-ի հետ:
– Իմ կարծիքով՝ ՀՀ կառավարությունն այլ ճանապարհ չունի, քան բարեփոխումները, և դրանց միջոցով գոնե հնարավոր կլինի մեղմել այն ցավը և վնասները, որոնք եղան սեպտեմբերի 3-ից հետո: Ես կարծում եմ, որ ՀՀ-ԵՄ հարաբերությունների առումով Հայաստանը պետք է ձգտի ներկա սահմաններից դուրս գալ և ավելի խորը հարաբերություններ կառուցել ԵՄ-ի հետ ԱլԳ շրջանակներում, բայցև պետք է ասել, որ սեպտեմբերի 3-ի որոշումից հետո Հայաստանը ցուցակի մեջ իր տեղը զիջել է և հավասարվել այնպիսի երկրների, ինչպիսիք են Բելառուսն ու Ադրբեջանը:
– Պարոն Կիրակոսյան, այս ամենին զուգահեռ շարունակվում են Իրան-Արևմուտք բանակցությունները միջուկային ծրագրի շուրջ: Ինչպե՞ս օգտվել նոր հնարավորություններից: Միգուցե ՄՄ անդամակցությունը մեզ սահմանափակո՞ւմ է այդ հնարավորությունների հարցում: Ի՞նչ հնարավորություններ եք տեսնում:
– Հայաստանը շատ մեծ ներուժ ունի Արևմուտքի և Իրանի միջև միջնորդության հարցում: Այս գործընթացը շատ կարևոր է Հայաստանի համար, բայց երկար տարիներ Հայաստանը չի կարողացել իր հզոր ներուժը փոխարկել իրական շահույթի և իրական օգուտների: Իրանի հետ հարաբերությունների առումով Հայաստանի համար հիմնական արգելքը ոչ Վաշինգտոնն է, ոչ Բրյուսելը, ոչ էլ Թեհրանը, այլ Մոսկվան: Պետք է նշել, որ Իրան-Արևմուտք հարաբերությունների ջերմացման ֆոնին Ռուսաստանը կարծես դուրս է մնում ընդհանուր պատկերից և ավելի պակաս կարևոր է դառնում Իրանի համար: Վերջինս ավելի քիչ ցանկություն է ունենում Հայաստանին ներգրավել այս գործընթացում, բայց իրական փորձությունը դեռ առջևում է՝ Իրանի նախագահը ժամանում է Հայաստան:
– Եթե պնդում եք, որ կա արգելք Մոսկվայի կողմից, լիահո՞ւյս եք, որ ՀՀ-ն կարող է միջնորդ լինել:
– Հայաստանն Իրանի համար կարևոր է այն առումով, որ իրենից ներկայացնում կայուն, դրական, ընկերասեր պետություն, իսկ Հայաստանի համար Իրանն էներգակիրների այլընտրանքային աղբյուր է: Անկեղծ ասած՝ պետք է նշել, որ անդրադառնալով ռուսական գործոնին, Իրան-Հայաստան հարաբերություններին՝ կա ևս մեկ խնդիր, այն է՝ վստահության պակասը: Արդեն իսկ Իրանի որոշ նախարարներ քննադատել են ՀՀ որոշ նախարարների կոռուպցիայի և ոչ կոմպետենտ լինելու համար, և սա խորացնում է վստահության պակասը:
