Քննադատելով Վատիկանի պատարագն ու Հռոմի պապի հայտարարությունը հայերի ցեղասպանության մասին` Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հիշեցրել է Թուրքիայում ապրող ու աշխատող Հայաստանի քաղաքացիներին` ասելով, որ նրանց Թուրքիան վերաբերվում է մարդկայնորեն, մարդասիրաբար, չի վտարում Թուրքիայից, թեև կարող է անել դա:
Թուրքիայում ապրող ու աշխատող հայաստանցիների թեման Էրդողանն առաջին անգամ չէ, որ օգտագործում է հայկական հարցում Թուրքիայի, այսպես ասած, բարի կամքի, հանդուրժողության դրսևորման օրինակի համար: Սա մի կողմից ներկայացվում է որպես օրինակ, իսկ մյուս կողմից էլ, ինչը պետք չէ անուշադրության մատնել, Թուրքիան հարցը ներկայացնում է նախազգուշացման ակնարկի տեսքով, որ եթե հայկական հարցով Անկարային շարունակեն անկյուն քշել, ապա այլ բան չի մնա, քան գործել ատամն ընդ ատաման սկզբունքով: Այդ սկզբունքի հարցում կա բավական հետաքրքրական նմանություն: Նմանություն մեր ռազմավարական դաշնակից Ռուսաստանի հետ:
Ռուսաստանն է բավական հաճախ օգտագործում աշխատանքային միգրանտների խնդիրը՝ քաղաքական հարցեր լուծելու համար: Երբ Ռուսաստանը որևէ հարց է ունենում, օրինակ, հետխորհրդային երկրների հետ, ապա շանտաժի առաջին գործիքներից մեկը դառնում են այդ երկրի Ռուսաստանում ապրող ու աշխատող կամ խոպան գնացող քաղաքացիները: Եղել են այդպիսի բազում օրինակներ, այդ թվում և` Հայաստանի հանդեպ, երբ հարցն օգտագործվել է քաղաքական ճնշումների համար: Ռուսաստանն այդ դեպքում կամ առաջ է քաշում վարչական արգելքներ, կամ պարզապես դիմում է «սքինհեդների»՝ սափրագլուխ ազգայնամոլների, իսկ իրականում պարզապես հատուկ ծառայությունների միջոցով կառավարվող կամ համակարգվող քրեական տարրերի օգնությանը, որոնք ազգայնամոլության կամ ազգայնականության դրոշի ներքո իրականացնում են այս կամ այն անցանկալի ազգության հետապնդումը:
Բարեբախտաբար, Թուրքիայում այդօրինակ քաղաքականության դեռ ականատես չենք եղել, նույնիսկ թեթև նշմարումների տեսքով: Եղել են միայն պաշտոնական Անկարայի հայտարարություններն առ այն, որ Հայաստանից եկած հայերի հանդեպ մեղմ են վարվում, հանդուրժող են և չեն վտարում կամ վերադարձնում Հայաստան: Բայց ռուս-թուրքական բարեկամության ինտենսիվացման գործընթացը չի բացառում, որ Անկարան շատ շուտով նաև մեթոդաբանության իմաստով կսկսի ընդօրինակել Ռուսաստանի փորձն ու այդպես փորձել կանխել հայկական հարցով միջազգային ճնշումն իր վրա: Առավել ևս, որ Վատիկանի պատարագից հետո պարզ դարձավ, որ այս իրադարձության քաղաքական հետևանքները և ընդհանրապես միջազգային մթնոլորտային ճնշումը չեզոքացնելու հարցում Թուրքիան ու Ռուսաստանը ներկայումս հանդիսանում են սերտ դաշնակիցներ, և Անկարան ապավինում է Մոսկվայի աջակցությանը: Իսկ աջակցությունը կարող է լինել և՛ Հայաստանի վրա ազդեցությունն օգտագործելու, և՛ Թուրքիային նաև մեթոդաբանական խորհրդատվություն տրամադրելու տեսքով:
Թուրքիայում, ըստ ոչ պաշտոնական տարբեր տեղեկությունների, ապրում և աշխատում է Հայաստանից տեղափոխված մի քանի տասնյակ՝ մոտ 50 հազար հայաստանցի: Այդ թվերը, իհարկե, ճշտված չեն, մոտավոր են, տարբեր աղբյուրների հիման վրա: Միաժամանակ շատ դժվար է չափել իրական պատկերը, քանի որ շատ հայաստանցիներ մշտական կապի մեջ են, սակայն չեն բնակվում Թուրքիայում: Նրանց մի մասը ուղղակի սեփական ապրուստն է հոգում այնտեղ, տեղափոխված լինելով ընտանիքով, իսկ մի մասն էլ Հայաստանում ընտանիք է պահում թուրքական աշխատանքով: Ռուսաստանում ապրող և աշխատող հայերի թվի համեմատությամբ Թուրքիայում ապրող հայերի թիվն, իհարկե, փոքր է, սակայն Հայաստանի համար այն բավական մեծ է զգալի խնդիր լինելու համար: Առավել ևս, որ նույնիսկ մեկ քաղաքացուն սպառնացող նույնիսկ սոցիալ-տնտեսական վտանգը պետք է լինի Հայաստանի պետական հոգածության ներքո: Այս իրողությունը ստեղծում է բավական երկիմաստ մի վիճակ:
Հայաստանը փորձում է 100-րդ տարելիցն օգտագործել հայկական հարցով միջազգային ճնշումը մեծացնելու համար, հայկական հարցը փորձում են տարբեր նպատակներով օգտագործել համաշխարհային տերությունները, միևնույն ժամանակ մի քանի տասնյակ հազար հայաստանցիներ ապրում են թուրքական ապրուստի շնորհիվ: Սա, մեղմ ասած, աբսուրդ, իսկ ընդհանրապես խայտառակ վիճակ է, որը տարիներ շարունակ մատնվել է անուշադրության: Խոսքը զուտ հայ-թուրքական հարաբերության, հայկական հարցի կոնտեքստի մասին չէ, այլ ընդհանրապես արտագնա աշխատանք երևույթի և Հայաստանի պետական կյանքում այդ իրողության ճակատագրական նշանակության մասին:
Ամբողջ աշխարհում կա արտագնա աշխատանք երևույթը, ու միգրացիոն այդ հոսքերը միանգամայն բնական են, օրինաչափ, դրանք բնորոշ են ժամանակակից աշխարհին՝ հաղորդակցական տեխնոլոգիաների զարգացվածության ներկայիս դարում: Սակայն ընդհանրական այդ պատկերով հանդերձ, ամեն մի պետության և հասարակության պարագայում երևույթն ունի տարբեր նրբերանգներ ու բաղադրիչներ, որոնք էլ որոշ պետությունների համար սովորական, բնականոն երևույթները որոշակի պետությունների համար դարձնում են ճակատագրական խնդիրներ:
Հայաստանը հենց այդպիսի պետություններից մեկն է, քանի որ հայաստանյան սոցիալ-տնտեսական կայունությունն ապահովվում է արտագնա աշխատանքի միջոցով, որի հիմնական ուղղություններից են Ռուսաստանն ու Թուրքիան: Պետություններ, որոնց հետ Հայաստանն ունի մի շարք առանցքային խնդիրներ` կապված անվտանգության և ինքնիշխանության հետ: Եվ միաժամանակ երկու պետություններ, որոնց կառավարման գործընթացում, որոնցում իշխող էլիտաների մտապատկերում մարդու իրավունքները բոլորովին առաջնային արժեքներ չեն, ինչով էլ պայմանավորվում է այն, որ այդ պետությունները չեն խորշում մարդկային միգրացիան օգտագործել որպես քաղաքական մահակ: Բայց Հայաստանում այդ խնդիրներն անտեսված են, որովհետև դրանց քննարկումը, բնականաբար, հանգեցնելու է Հայաստանի կառավարման որակներին, արդյունավետությանը վերաբերող հարցերի:
Չէ՞ որ տասնյակ և հարյուրավոր հազարներով Հայաստանից դուրս աշխատանք փնտրող քաղաքացիները հետևանքն են այն բանի, որ Հայաստանը կառավարում են խմբեր, որոնց համար էլ մարդու իրավունքները առաջնային արժեք չեն, պետական և հասարակական շահն էլ առաջնային արժեքներ չեն, և գերական անձնական կամ խմբակային շահերն են, որոնք էլ անուշադրության են մատնում պետության համար կարևոր աշխատանքային միգրացիայի կամ այլ կերպ ասած՝ արտագաղթի խնդիրը:
Մինչդեռ ակնհայտ է, որ այն Հայաստանի համար ոչ միայն հանդիսանում է դեմոգրաֆիական վտանգ, այլ նաև երկու կողմից Հայաստանի գլխին կախված մահակ՝ Ռուսաստանից ու Թուրքիայից:
