«Սիրանկյուն» հաղորդաշարի հյուրն է ԵՊՀ իրանագիտության ամբիոնի վարիչ Գառնիկ Ասատրյանը:
– Պարոն Ասատրյան, վերջին շրջանում մեզանում գիտության զարգացման անհրաժեշտության մասին ավելի հաճախ են սկսել խոսել: Բացի այդ, ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի անցկացրած վերջին հարցումները պարզել են, որ 560 հայկական գիտական հոդվածներից ընդամենը 3-5 տոկոսն է հատկացված հասարակագիտությանը: Ինչո՞վ եք պայմանավորում հասարակագիտության նման ճգնաժամը:
– Սա բնական է: Ընդհանրապես արևելյան երկրներում հասարակագիտությունը մի քիչ ավելի հետ է մնում, քան բնական գիտությունները: Չնայած Թուրքիայում վերջին տարիներին հասարակագիտությունը մեծ թափ է ստացել, միջազգային ինտեգրացումը բուռն թափով է ընթանում, բայց, օրինակ, արաբական երկրները, անգամ Հնդկաստանը հասարակագիտության բնագավառից բավական հետ են մնում, և այս երևույթը առկա է նաև Հայաստանում:
– Սա աշխարհագրակա՞ն խնդիր է:
– Չէ՛, սա ավելի շուտ քաղաքակրթական, մշակութային խնդիր է, չնայած Հայաստանը միշտ եղել է արևմտյան հասարակական մտքին պատկանող պետություն: 5-րդ դարից ունեցել ենք թարգմանություն, և մեր ամբողջ գիտական տերմինալոգիան ստեղծվել է 5-րդ դարում: Այսօր քիչ լեզու կարող է հպարտանալ այնպիսի գիտական տերմինալոգիայով, ինչպիսին մերն է, օրինակ` քիմիայի, ֆիզիկայի, անգամ աստղագիտության բնագավառում տերմինալոգիայում հիմնականում մեր սեփական տերմիններն են օգտագործվում: Այս իմաստով մենք միանգամայն տարբերվում ենք իսլամական աշխարհի երկրներից: Այդուհանդերձ, ես կարծում եմ` քաղաքակրթական մի շարք խնդիրներ կան, որոնք մեր հասարակագիտության վրա ազդում են:
– Ինչպե՞ս կարելի է այս ճգնաժամը հաղթահարել: Դուք առաջարկում եք մշակել հասարակագիտական չափորոշիչներ և այլն: Ի՞նչ չափորոշիչների մասին է խոսքը:
– Ընդհանրապես գիտությունը ստեղծագործական բնագավառ է, և այստեղ բացի այն, որ ավանդաբար ընդունված է ասել` գիտնականը պետք է լինի նվիրված, ինքնամոռաց, ճգնավորի կյանքով աշխատի, ապրի (բնական է, սա մի գործոն է, որը միշտ կա գիտության և ընդհանրապես ստեղծագործական աշխատանքի մեջ, երբ նվիրված ես, և քեզ ոչինչ չի հետաքրքրում), բայց այս գործոնը զարգացման համար շատ քիչ է, սա կա, կլինի, բայց գիտության համակարգային զարգացման համար ուրիշ չափանիշներ են պետք: Ցանկացած ստեղծագործական աշխատանքի ամենակարևոր խթանը տվյալ հեղինակի ամբիցիան է: Առանց ամբիցիային հագուրդ տալու հնարավորության` գիտությունը չի զարգանա: Միայն հույս դնել, որ մի խումբ մարդիկ կնստեն թմրամոլի պես կաշխատեն, ինչ-որ բան կստեղծեն, պատրանք է: Այսօր աշխարհում պահանջները միանգամայն այլ են. երիտասարդը, ով մտնում է գիտություն, պետք է հստակ իմանա` ինչքան աշխատելու դեպքում, ինչքան կրեդիտ կստանա, որ ինչքան լավ աշխատի, այդքան իր դիրքը բարձր կլինի, երիտասարդը պետք է իր ճանապարհը հստակ տեսնի, իսկ դրա համար օբյեկտիվորեն չափորոշիչներ են պետք:
– Իսկ ա՞յն, որ հաճախ բարձրաձայնվում է որպես գիտնականի չափանիշ՝ առնվազն հինգ միջազգային գիտական ամսագրերում տպագրվելն է կարևոր…
– Սա չափանիշներից մեկն է: Նա պետք է իմանա, որ կրտսեր գիտաշխատող դառնալու համար որոշակի քանակությամբ հոդվածներ պետք է ունենա տպագրված հետևյալ ամսագրերում, այս լեզուները պետք է անպայման իմանա, եթե բաժնի վարիչ կամ ինստիտուտի տնօրեն է ուզում դառնալ, այսքան կրեդիտ է, պետք է ունենա: Սա կխթանի մեր գիտության զարգացմանը: Եվ կարիք չկա ինչ-որ բան հնարել, հայեցակարգեր գրել: Այսօր հայագիտության հետ մնալու մասին շատ է խոսվում, և իսկապես պետք է իմանալ`ինչ է նշանակում հայագիտություն: Հայագիտությունը հայերի մասին գիտական ճյուղերի կոմպլեքս ամբողջություն է:
– Այս տարի հայագիտության զարգացման հայեցակարգ մշակվեց, խոսվեց այն մասին, որ պետք է հայագիտության զարգացմանն ուղղված հատկացումներ անել:
– Սա ավազի մեջ լցված ջուր է, որը ոչինչ չի տա: Նախ՝ հայագիտությունը գիտության կոմպլեքս է, որտեղ կա պատմագիտություն, ազգագրագիտություն, լեզվաբանություն, մշակութաբանություն և այլն: Ես կարդացել եմ հայագիտության զարգացման հայեցակարգը, լավ մտքեր են գրած, բայց դրանք որևէ արդյունք չեն տա, որովհետև հայեցակարգով գիտական ճյուղերը չեն զարգանա: Ես, օրինակ, չեմ տեսել, որ Գերմանիայում կամ սկանդինավյան երկրներում` Շվեդիայիում, Դանիայում լինեն գերմանական կամ սկանդինավյան գիտության զարգացման հայեցակարգեր: Այդպես չի լինում, լինում է չափանիշների մշակում: Այսպիսով, որքան էլ անհրաժեշտ է գիտության ֆինանսավորում պահանջելը, առավել անհրաժեշտ է, որ երիտասարդը իմանա չափորոշիչներ, կառաջանա մրցակցություն և այլն:
– Տեսակետ կա, որ մեր հասարակագիտական միտքն ուղղված է Եղեռնի թեմային, որքանո՞վ է դա ճիշտ կամ սխալ:
– Չի կարելի ասել, որ միայն դրան է ուղղված: Իհարկե, Եղեռնի թեման պատմության համար ողբերգական թեմա է, և այն չի գնահատվել հատկապես ցեղասպանություն կատարած երկրի կողմից, և բնական է, որ այն մեզ մոտ հիվանդագին է ընդունվում, բայց սա չպետք է մեր ամբողջ հասարակական սպեկտորի մեծ մասը զբաղեցնի, այլապես դա կործանարար կլինի: Անգամ մեր թուրքագիտությունն է անմիջապես գտնվում Եղեռնի ազդեցության տակ, այդպես է եղել և Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանում:
– Այսինքն`այդ փաստը խանգարո՞ւմ է հասարակագիտական ուղղությունների զարգացմանը:
– Չի կարելի ասել`խանգարում է: Ես դրա համար եմ կարևորում մեխանիզմների առկայությունը: Բնականաբար, եղեռնագիտությունը կարևոր ուղղություն է, և պետք է այդ ուղղությամբ աշխատել՝ այնպես, ինչպես Իսրայելում է կատարվում, որտեղ Հոլոքոսթի ուսումնասիրության կենտրոններ կան, և այն չի շփոթվում կամ չի խառնվում այլ ուղղությունների հետ:
– Պարոն Ասատրյան, Սերժ Սարգսյանը գիտնականների հետ հանդիպման ժամանակ պետբյուջեից գիտության ֆինանսավորման ավելացում չխոստացավ, ասաց, որ կստեղծվի գիտական ֆոնդ: Արդյո՞ք նման ֆոնդերը կարող են խթան հանդիսանալ գիտության զարգացման համար: Եվ ինչո՞վ է, ըստ Ձեզ, պայմանավորված գիտության նկատմամբ այս մոտեցումը:
– Ես կարող եմ ասել, որ յուրաքանչյուր ֆոնդի ստեղծում օգուտ է իր տեղում, որովհետև յուրաքանչյուր ֆոնդ մի ուղղություն է վերցնում և մի բաց է «փակում» մեր գիտական համայնապատկերի մեջ, բայց գիտական ֆինանսավորման խնդիրն էլ չպետք է դարձնեն թիրախ: Ինձնից գուցե իմ ընկերները նեղանան (անկեղծ ասած՝ ես շատ եմ ուզում, որ ավելացնեն գիտության ֆինանսավորումը, և դա անհրաժեշտ է), բայց ես չեմ պատկերացնում ինչ պետք է տա այն, որ գիտության մեջ 60 հազարն է ամենացածր աշխատավարձը, դառնա 70 կամ 80 հազար: Պետք է համակարգային մոտեցում և համակարգային փոփոխություն: Իսկ գիտական գործունեության օրավուր, արխիկարևոր խնդիր է չափանիշների հաստատումը, հատկապես հասարակագիտության բնագավառում, որովհետև բնական գիտությունների բնագավառում այս կամ այն կերպ այն գոյություն ունի, ընկալվում է, բայց շատ քիչ հասարակագետ կարող եք հանդիպել, որ կիմանա`ինչ է գրախոսվող պարբերականը: Հայագետները չիմանալով` ասում են` բա մենք որտե՞ղ տպենք, մենք հայագետ ենք, հայագիտությունը այստեղ է, այնինչ հայագիտությունը համաշխարհային գիտություն է, և գոյություն ունեն միջազգային տասնյակ պարբերականներ, որոնք հայագիտական հոդվածներ կարող են տպել և տպում են: Կարծում եմ`չափանիշների մշակումը չպետք է արվի այնպես, ինչպես մեզ մոտ հաճախ արվում է, այսինքն`տնայնագործական ձևով: Կառավարությունը պետք է հանձնարարի Գիտության պետական կոմիտեին, իսկ կոմիտեում կան մարդիկ, ովքեր այս ամբողջը հասկանում են, գիտեն և կարող են անել, նրանք էլ կընդգրկեն համապատասխան մարդկանց, և մենք արդեն 2012-ին սա օրենսդրորեն կարող ենք ներկայացված տեսնել:
– Պարոն Ասատրյան, շատ է խոսվում նաև գիտնականի դերի, հեղինակության, հարգանքի նվազման մասին, ո՞վ է, ի վերջո, գիտնականը:
– Ակադեմիկոս Վիկտոր Համբարձումյանն ասում էր` մենք բոլորս գիտաշխատող ենք, իսկ գիտնականը միայն Նյուտոնն էր: Առհասարակ գիտնական տերմինը շատ չպետք է օգտագործվի: Գիտնական միայն կարող է կոչվել մարդը, ով որոշակի բան է ներդնում համաշխարհային գիտության մեջ. պետք է ասել գիտության աշխատակիցներ:
Իսկ ինչ վերաբերում է գիտնականի նկատմամբ հարգանքին, հարգանք հայ ժողովուրդը իրար հանդեպ չունի, Հայաստանում իրար չեն հարգում, ասել, որ հիմա գիտաշխատողների հանդեպ արհամարհանք կա՝ ծիծաղելի է, իսկական կորիզը գտնելու համար պետք է նայեք արմատի մեջ:
