«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է 1994-1997 թթ. ՀՀ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի՝ ազգային անվտանգության հարցերով գլխավոր խորհրդական, ՀՀ նախագահի հատուկ հանձնարարություններով դեսպան, այժմ` Միչիգանի համալսարանի պրոֆեսոր Ժիրայր Լիպարիտյանը:
– Պարոն Լիպարիտյան, WikiLeaks-ի կայքում օրերս հայտնվեցին ԱՄՆ վարած արտաքին քաղաքականությանը վերաբերող գաղտնի հրապարակումներ: Փաստաթղթերում ԱՄՆ արտաքին գերատեսչությունը Հայաստանին մեղադրում է Իրանին անօրինական զենք վաճառելու մեջ: Նախ` ինչպե՞ս եք գնահատում այս փաստը, ինչպե՞ս կարող է սա անդրադառնալ հայ-ամերիկյան հարաբերությունների վրա, և, ի՞նչ եք կարծում, եթե տեղեկատվությունը հավաստի է` դա կարո՞ղ էր առանց Ռուսաստանի իշխանությունների իմացության կատարվել:
– Ինձ համար այդ պատմությունը մի քիչ տարօրինակ է մի քանի պատճառներով. նախ՝ եթե դա իսկապես կատարվել է` վտանգավոր է, երկրորդ` ապօրինի է քաղաքականորեն և իրավական տեսանկյունից, հետևաբար` իրավական պրոբլմներ կան: Ես վստահ չեմ՝ դա ի՞նչ աղբյուրի տեղեկություն է: Որքան տեղյակ եմ` պետքարտուղար Քլինթոնը խոսել է նախագահ Սարգսյանի հետ ՄԱԿ-ի կուլիսներում: Եթե նման բան կա, և եթե դա լուրջ խնդիր է Վաշինգտոնի կողմից, իմ կարծիքով, այդ խոսակցությունը ոչ թե կուլիսներում, այլ Երևանում, Հայաստանում պետք է ծավալվեր առնվազն դեսպանների մակարդակով` պաշտոնապես: Թերևս, նման բան եղել է, տեղյակ չեմ: Չեմ պատկերացնում, թե իշխանություններն այնքան հիմար գտնվեն, որ այդպիսի խնդիրների մեջ ներքաշվեն: Ես ենթադրում եմ, որ եթե նման բան կատարվել է՝ չէր կարող լինել առնվազն առանց Ռուսաստանի համաձայնության, սակայն վստահ չեմ, որ Ռուսաստանը կուզենար նման խնդիր ունենալ Վաշինգտոնի հետ, երբ զանգվածային բնաջնջման զենքի հարց կա, և այդտեղ Ռուսաստանի դերը կարևոր է: Ինձ համար այս ամենը մի քիչ կասկածելի է:
– Իսկ Քոչարյանի իշխանավարման տարիներին հնարավո՞ր էր նման «գործարք» Ռուսաստանի իշխանությունների իմացությամբ:
– Հույս ունեմ, որ այն ժամանակ էլ այդչափ խելամտություն կար: Չգիտեմ։ Ընդհանրապես կարծում եմ՝ դա այնքան վտանգավոր խնդիր է, որ նույնիսկ Քոչարյանի ժամանակ պիտի չլիներ նման բան: Ինձ համար տարօրինակ է, այլ բաներ կարելի է պատկերացնել, բայց այս մեկը ընկալելի չէ նույնիսկ:
– Պարոն Լիպարիտյան, տեղյակ եք, որ ԱՄՆ գլխավոր դատախազությունը բացահայտեց բժշկական օգնության համակարգում խարդախության խոշոր հանցագործություն, հանցավոր խմբի անդամները հայեր էին: Մյուս կողմից երկու հայեր մեղադրվում են հարստացված ուրանի մաքսանենգ տեղափոխման հանցագործության մեջ. նրանք հարստացված ուրանը վաճառելու փորձի համար Վրաստանում ձերբակալվեցին: Փաստորեն, հայերը մեղադրվում են լուրջ հանցագործությունների մեջ։ Ձեր կարծիքով, այս տիպի հանցագործությունները ինչպե՞ս կարող են ազդել Հայաստանի հետ համագործակցության վրա՝ նրա նկատմամբ վստահության տեսանկյունից:
-Ուրանի հարցը իհարկե լուրջ է: Իսկ ԱՄՆ-ինը հանցավոր խումբ է, որը Հայաստանի հետ կապ չունի` որքան ես գիտեմ: Ես չեմ կարծում, որ սա ուղիղ Հայաստանի դեմ որևէ խնդիր է: Անշուշտ, որոշակի տպավորություն է ստեղծվում, որ «հայերն այսպիսին են»… Սակայն նույնկերպ մտածում են բոլոր ժողովուրդների մասին: Հնարավոր է, որ ամերիկյան իշխանությունները կամ մյուս երկրները ավելի զգույշ լինեն վիզա տալու, green card տալու հարցերում, բայց, ի վերջո, դրանք փոքր հարցեր են, իմ կարծիքով: Մանավանդ այն, ինչ ԱՄՆ-ում տեղի ունեցավ` նման հանցագործությունները մշտապես կանխվում են:
-Ռուսաստան-ՆԱՏՕ գագաթնաժողովի օրերին ՌԴ նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևը հայտարարեց, որ երկու կողմերի միջև բարդ շրջանը հաղթահարվել է, կարևորեց այն որոշումը, որ ՌԴ-ն համաձայնեց Եվրոպայում ՀՀՊ համակարգի համատեղ ստեղծմանը: Ինչպե՞ս եք գնահատում ռուս-ամերիկյան հարաբերությունները լիսաբոնյան գագաթնաժողովի ֆոնին, և այդ հարաբերությունների «նոր փուլը» ինչպե՞ս կարող է անդրադառնալ մեր տարածաշրջանի վրա:
– Այդպիսի «նոր փուլը» մշտապես հին փուլ է դառնում: Այսինքն` ԱՄՆ-ՌԴ հարաբերությունները կամ ՆԱՏՕ-ՌԴ հարաբերությունները անընդհատ այդպիսի փուլերով էլ անցնում են: Խնդիրն այն է, որ երբ այդ հարաբերությունները մեկնարկեցին հետխորհրդային շրջանից, արտառոց էր այն, որ մի կողմից՝ ԱՄՆ-ը հայտարարում էր, թե Ռուսաստանը իր գործընկերն է, մյուս կողմից՝ Ռուսաստանի հետ որպես գործընկերոջ չէր վարվում: ՌԴ-ն էլ ի վիճակի չէր դիմադրել: Հիմա ժամանակի ընթացքում Ռուսաստանը վերագտավ իրեն։ Այժմ ԱՄՆ-ն ավելի թույլ է: Իսկ այս փուլերը փոխհարմարեցման շրջաններ են. ՌԴ-ն մի հարցում հաստատակամ է՝ ԱՄՆ-ն նեղանում է, հետո հաշտվում են, հետո ուրիշ հարցում են սկսում «առևտուրը», և այսպես շարունակ, ու սա կշարունակվի այնքան, մինչև յուրաքանչյուրն իր տեղը գտնի: Ես չեմ կարծում, որ յուրաքանչյուրն իր տեղը գտել է:
Ինչ վերաբերում է մեր տարածաշրջանին`այստեղ ավելի հստակ է: ԱՄՆ-ն չի վարում քաղաքականություն, որը վարում էր հինգ կամ տասը տարի առաջ, քանի որ բազմաթիվ խնդիրներ ունի. երկու ակտիվ պատերազմներ` Իրաք ու Աֆղանստան, երկու ծածուկ պատերազմ` Պակիստան ու Եմեն, երկու հնարավոր պատերազմ` Հյուսիսային Կորեա և Իրան, առավելևս, որ ԱՄՆ-ի ներքաղաքական, տնտեսական վիճակը այնքան էլ փայլուն չէ: Այսինքն` այդ հարմարեցման գործընթացը, որի մասին խոսում էի, հանգեցնում է նրան, որ մեր տարածաշրջանում ՌԴ-ն դառնում է գերիշխող: Անգամ վերջին եռակողմ ` Սարգսյան-Ալիև-Մեդվեդև հանդիպման առիթով տարածված հայտարարություններում Ֆրանսիան և ԱՄՆ-ն աջակցեցին Մեդվեդևի նախաձեռնություններին, թեև իրենք էլ համանախագահող պետություններ են: ԱՄՆ-ն անդադար հայտարարում է, որ տարածաշրջանը չեն լքել… Ինչո՞ւ են այդ մասին հայտարարում, եթե դուրս չեն գալիս, այսինքն` ամեն ինչը չեն զիջում, բայց հստակ է, որ իրենք չունեն այն լծակները, որ նախկինում ունեին: Ռուս-վրացական պատերազմից հետո հստակ է, որ ԱՄՆ-ն այնքան մեծ միջոցների չի տիրապետում, ինչպիսիք այսօր ՌԴ-ն ունի: Ռուսաստանն, ուստի, այժմ իրեն ավելի ուժեղ է զգում, քան տասը տարի առաջ: Այդ ընդհանուր փոխհարմարեցման ազդեցությունը մեր տարածաշրջանի վրա ավելի շատ է, և այստեղ է, որ ՌԴ-ի դիրքն ու ազդեցությունն էլ ավելի է մեծանում, իսկ ԱՄՆ-ինը` նվազում:
– Պարոն Լիպարիտյան, այսօր Աստանայում մեկնարկում է ԵԱՀԿ գագաթնաժողովը: 10 տարվա դադարից հետո անց է կացվում մի գագաթնաժողով, որին սակայն, արդեն հայտնի է, չեն մասնակցելու ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի նախագահներն՝ օրինակ: Աստանայի գագաթնաժողովը նախ ԵԱՀԿ-ի համար ի՞նչ ազդեցություն կարող է ունենալ, և մասնավորապես ԼՂ հիմնախնդրի պարագայում կարելի՞ է ակնկալել որոշակի համաձայնեցում՝ ինչպիսի սպասելիքներ ավելի վաղ կային:
– Չեմ կարծում, թե ԵԱՀԿ անդամ պետությունները բավական ժամանակ ունեին լուրջ խնդիրներով, հակամարտություններով զբաղվելու, քանի որ և՛ Եվրոպան, և՛ ԱՄՆ-ն տարբեր խնդիրներ ունեն` ֆինանսա-տնտեսական ճգնաժամ, եվրոյի ճգնաժամ և այլն, իսկ սրանք խնդիրներ են, որոնք պահանջում են նախագահների ուշադրություն: Իսկ որպեսզի որևէ կարևոր գագաթնաժողով կայանա` նախագահները պետք է ներկա գտնվեն, ժամանակ տրամադրեն : Հստակ է, որ ո՛չ Օբաման, ո՛չ Սարկոզին չեն լինի` դա մի կողմից, բայց այստեղ նաև Ղազախստանի հարցն է: Մի քիչ տարօրինակ է, որ ԵԱՀԿ-ն նախագահեց Ղազախստանը` նկատի ունենալով այդ երկրի կառավարական ռեժիմը և այլ հարցեր, ուստի հնարավոր է, որ Օբաման և Սարկոզին նպատակահարմար չեն համարել այնտեղ խոսել այնպիսի արժեքների մասին, որոնք արժեք չունեն Ղազախստանի համար:
Ինչ վերաբերում է Ղարաբաղյան հիմնախնդրին` ես որևէ ակնկալիք չունեմ Աստանայի գագաթնաժողովից: Հնարավոր է, անշուշտ, դիվանագիտական վեճեր ընթանան, թե ինչպիսի բանաձև պետք է ընդունվի, բայց այստեղ էլ մեծ փոփոխություններ, նորություններ չարժե սպասել: Տեղաշարժ կլինի, երբ նախագահները սկսեն խաղաղության, այլ ոչ թե պատերազմի հնարավորության մասին խոսել: Չեմ կարծում, թե հնարավոր է՝ բեկում արձանագրվի Աստանայում: Առհասարակ, բազմաթիվ գագաթնաժողովների նախօրեին ենք ակնատես եղել, երբ հայտարարություններ են հնչել համապատասխան մթնոլորտի ձևավորման մասին, որոնք, ըստ էության, ավելի շատ վնասում են, քան՝ օգուտ բերում:
– Պարոն Լիպարիտյան, թեև քչերն են ակնկալում, որ տեսանելի ապագայում կարող է բեկում արձանագրվել ԼՂ կարգավորման գործընթացում, այնուամենայնիվ, այլ միտում էլ է նկատվում. պաշտոնական Երևանը կարծես խուսափում է հստակ հայտարարել, որ ընդունում է Մադրիդյան նորացված սկզբունքները: Ի՞նչ եք կարծում, պաշտոնական Երևանը կարող է առաջին անգամ կարգավորման պատմության մեջ մերժել բանակցությունների սեղանին առկա Մադրիդյան առաջարկները, որոնց վեց սկզբունքները ԵԱՀԿ ՄԽ-ն համանախագահող պետությունների նախագահները բացահայտել են:
– Մերժելու տարբեր ձևեր կան. կարելի է համաձայնել, բայց այնքան բացառություններով, վերապահումներով ու դժգոհություններով, որ չհամաձայնելուն կհավասարվի: ԼՂ կարգավորման բացահայտված այդ սկզբունքները, ինչպես որ կան, այո՛, համաձայն եմ, որ Հայաստանը կարող է մերժել: Բայց այստեղ կարող է այլ տարբերակ լինել` առանձին հանդիպումներում համաձայնություն տալ` հետո մերժել: Նման քայլի և՛ Հայաստանը, և՛ Ադրբեջանը դիմել են` նախ համաձայնություն են տալիս, սակայն մի փոքր չլուծված հարցը դառնում է ավելի մեծ անլուծելի հարց: Ես չեմ զարմանա, եթե այդպես էլ եղած լինի` սկզբում «այո» ասեն, հետո վերադառնան`«ոչ» ասեն:
– Պարոն Լիպարիտյան, վերջին ամիսներին ԱՄՆ իշխանությունների հասցեին շատ է քննադատություն է հնչել, թե Օբամայի վարչակազմը զիջել է տարածաշրջանը ՌԴ-ին: Վերջերս պետքարտուղարի Եվրոպայի և Եվրասիայի հարցերով տեղակալ Ֆիլիպ Գորդոնն անգամ ստիպված եղավ հայտարարել, որ ԱՄՆ-ն մեծ դեր է խաղում Հարավային Կովկասի հակամարտությունների կարգավորման գործընթացում, և որ իրենք միանշանակորեն տարածաշրջանում դերակատար են: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք սա:
-Ինձ համար բավական հստակ է. եթե հաճախ եք պնդում, թե` ո՛չ, մենք տարածաշրջանը չենք հանձնել, նշանակում է, որ թուլացման գործընթաց է սկսվել: Անշուշտ, ԱՄՆ-ն տարածաշրջանում լուրջ ներկայություն ունի, բայց խնդիրն այն է, որ, ինչպես արդեն նշեցի` հարմարեցման գործընթացն այնպես է ընթանում, որ ՌԴ-ի դերն է մեծանում: Այնպես որ, Ֆ. Գորդոնը, Հ. Քլինթոնը այդպես էլ պիտի հայտարարեն, որ` «չեն զիջել», որովհետև ասել` «զիջել ենք», կնշանակի տարածաշրջանում ամեն ինչ կորցնել: Իրենց կարծիքով, իսկապես իրենք չեն զիջել, բայց երբ տեսնում ենք Ռուսաստանի ակտիվությունը և ամերիկյան անդամալուծությունը` արդեն կասկած չկա, որ տարածաշրջանում դերերի փոփոխությունը ի նպաստ Ռուսաստանի է:
