«Պատերազմի արդյունքներով պիտի ամրագրվեին Ադրբեջանի կապիտուլյացիան, Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունը և սահմանները: Իսկ նրանք ստորագրեցին փաստաթուղթ կրակի դադարեցման մասին: Աշխարհում չկա նման դեպք, որ պատերազմում հաղթող կողմը, որը ջախջախել է հակառակորդին, նրա հետ ստորագրի փաստաթուղթ կրակի դադարեցման մասին: Մենք ջարդել ենք հակառակորդին, բայց պարտվողական փաստաթուղթ ենք ստորագրում նրա հետ: Այդ ինչպե՞ս եղավ: Կարող էին գոնե պահանջել, որ Ադրբեջանը ճանաչի Ղարաբաղը»:
1990-ական թթ. Արցախյան ազատամարտի արդյունքներով հայկական և ադրբեջանական կողմերի միջև զինադադարի հաստատումից արդեն 26 տարի է անցել: 1994 թ. մայիսին Ռուսաստանի միջնորդությամբ, Բիշքեկյան արձանագրության հիման վրա ՀՀ պաշտպանության նախարարի, Արցախի Պաշտպանության բանակի հրամանատարի և Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարի կողմից ստորագրված Զինադադարի եռակողմ անժամկետ համաձայնագրի առնչությամբ մինչ օրս օդից կախված է մնում այն հարցը, թե ինչո՞ւ հաղթող կողմը կամ կողմերը՝ ՀՀ-ն և Արցախը, կապիտուլյացիա (անձնատրություն) չպարտադրեցին պարտվող կողմին՝ Ադրբեջանին, կամ չստիպեցին ընդունել ավելի ծանր պայմաններ, մասնավորապես՝ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը և Լեռնային Ղարաբաղի փաստացի անջատումը Ադրբեջանական Հանրապետությունից: Որքանո՞վ էին 94-ի Բիշքեկյան և Մոսկովյան արձանագրությունները արտացոլում և ամրագրում հայկական բանակի փայլուն հաջողությունները ռազմի դաշտում: Ռուսաստա՞նը կանգնեցրեց հայկական զորքերի հետագա առաջխաղացումը՝ ինչպես լրագրող Թաթուլ Հակոբյանն է գրում իր հոդվածում, թե՞ մեր ուժերն ու ռեսուրսներն էին արդեն սպառվել կամ էլ հաշվի առնելով այն փաստը, որ Արցախի ինքնապաշտպանական ուժերը ոչ միայն ազատագրել էին Լեռնային Ղարաբաղը, այլև ստեղծել էին անվտանգության գոտի՝ ռազմական գործողությունները շարունակելն այլևս անիմաստ էր:
Թեմայի շուրջ «Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է խորհրդահայ լեգենդար զորահրամանատար, ՌԴ Զինված ուժերի ցամաքային զորքերի վետերանների խորհրդի պատվավոր նախագահ, գեներալ-լեյտենանտ Նորատ Տեր-Գրիգորյանցը, ով ոչ միայն հայտնի է 1980-ականների Աֆղանական պատերազմում անցկացրած մի շարք փայլուն, դասագրքային օպերացիաներով (մասնավորապես՝ Փանջշերյան օպերացիայով), այլև կանգնած է նորանկախ Հայաստանի Զինված ուժերի կազմավորման ու կայացման ակունքներում: Մինչև 1991 թ. վերջերը ծառայելով ԽՍՀՄ ԶՈՒ Ցամաքային զորքերի գլխավոր շտաբի պետի տեղակալի պաշտոնում՝ 1992 թ. կեսերին գեներալ-լեյտենանտ Նորատ Տեր-Գրիգորյանցը ՀՀ 1-ին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կողմից հրավեր է ստանում գալու Հայաստան և կազմակերպելու նորաստեղծ պետության զինված ուժերի ձևավորումը: 1992 թ. օգոստոսի 10-ին Տեր-Գրիգորյանցը ՀՀ նախագահի հրամանով նշանակվում է ՀՀ Զինված ուժերի հրամանատար, իսկ հետո՝ ՀՀ ԶՈՒ գլխավոր շտաբի պետ (1992-1995 թթ.): 1993 թվականին նաև եղել է ՀՀ պաշտպանության նախարարի պաշտոնակատարը: 4 տարի ծառայելով հայկական բանակում՝ 1995-ին գեներալը վերադարձել է Մոսկվա: 1994-ի մայիսյան զինադադարի առնչությամբ Տեր Գրիգորյանցը ընդգծում է, որ պատերազմի արդյունքներով պիտի ամրագրվեին Ադրբեջանի կապիտուլյացիան, Արցախի անկախությունը և սահմանները, ինչը չի արվել:
– Պարոն Տեր-Գրիգորյանց, հայտնի է, որ շատ եք քննադատել 94-ի զինադադարի համաձայնագիրը: Կպատմե՞ք պատճառների մասին:
– Այո՛, ասել եմ, որ պիտի ամրագրվեր երեք կարևոր կետ՝ կապիտուլյացիա, սահմաններ և Լեռնային Ղարաբաղի անկախություն: Իսկ նրանք ստորագրեցին փաստաթուղթ կրակի դադարեցման մասին: Ես ասում եմ՝ լսե՛ք, դա նույնն է, որ Հիտլերին հետ քշես Մոսկվայի մատույցներից, հասնես Բելառուս, հետո ասես՝ «դե լավ, պարոն Հիտլեր, արի չշարունակենք, արի հրադադար հաստատենք»: Հակառակորդին հետապնդում ու ոչնչացնում են իր որջո՛ւմ: Կամ էլ գոնե պիտի հասնեինք մինչև Կուր գետը: Իսկ ովքե՞ր են ստորագրել: Ստորագրել են Սերժ Սարգսյանը, Վազգեն Սարգսյանը և Սամվել Բաբայանը: Ես մարտական կառավարման կենտրոնի հրամանատարական կետում էի, և ինձ չտարան իրենց հետ, այլապես այլ կերպ կլիներ: Մի խոսքով՝ նրանք ստորագրեցին այդ փաստաթուղթը: Ես ասում եմ՝ ի՞նչ եք անում, մի՞թե կարելի էր նման բան ստորագրել: Ստորագրեցին համաձայնագիր կրակի դադարեցման մասին, բայց, միևնույն է, հակառակորդը չի դադարեցնում կրակը և մշտապես խախտում է հրադադարի ռեժիմը:
Այո՛, ես հարցազրույցներից մեկում խոսել եմ այս հարցի շուրջ: Դա գաղտնիք չէ: Ես շատ վրդովված էի այդ սխալ ստորագրումից, որովհետև անհրաժեշտ էր ստորագրել այնպիսի փաստաթուղթ, որտեղ նշված կլիներ, որ ագրեսորը ստացել է իր արժանի պատիժը Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանության բանակի կողմից: Ղարաբաղում այն ժամանակ կռվում էին ապստամբները, ինքնապաշտպանական ուժերը, կամավորականները, որոնք կարողացան հաղթել և փախուստի մատնել հակառակորդին: Իսկ հարձակվողը հենց հակառակորդն էր՝ Ադրբեջանը, որը շատ դաժան էր գործում՝ կրակելով, ռմբակոծելով, ոչնչացնելով իր իսկ ժողովրդին. Ղարաբաղի տարածքում մի գյուղ ադրբեջանական էր, մյուսը՝ հայկական, բայց նա ոչնչացնում էր բոլորին՝ անկախ նրանից, թե տվյալ բնակավայրում ադրբեջանցիներ էին ապրում, թե հայեր: Նշանակություն չունի: Նա ոչնչացնում էր բոլորին: Այս ագրեսիվ պետության զինված ուժերն իրենց գործելաոճով նման են ահաբեկչական կազմակերպություններին՝ ինչպիսին «Իսլամական պետություն» խմբավորումն է: Ուստի մարդիկ՝ ադրբեջանցիները փախնում էին այնտեղից, նրանք թողնում էին իրենց բնակավայրերը: Ոչ ոք չէր պաշտպանում իրենց գյուղերն ու բնակավայրերը: Նրանք հեռացան կենտրոնի՝ Ադրբեջանի նախագահ Ալիևի հրամանով: Նրանք գնացին: Իրե՛նք գնացին: Իսկ նրանց բանակը նահանջեց: Ղարաբաղի Պաշտպանական բանակն էլ հետապնդում էր նրանց: Բայց ադրբեջանցիները չէին պաշտպանում ո՛չ Զանգելանը, ո՛չ Լաչինը, ո՛չ Ջաբրայիլը, ո՛չ Աղդամը: Իսկ հիմա ասում են՝ «եկեք փուլային տարբերակով լուծենք, փախստականներին վերադարձնենք այդ տարածքներ»: Իսկ որտե՞ղ են հիմա իր այդ փախստականները: Իմիջիայլոց, Ալիևը հիմա դաստիարակում է իր ժողովրդին հայ ժողովրդի նկատմամբ անասելի ատելության ոգով, որպեսզի կարողանա հետ գրավել այդ տարածքները և ոչնչացնել Ղարաբաղի հայերին: Դա է նրա ծրագիրը: Տեսեք՝ իրենք են մորթում, սպանում, ոչնչացնում և իրենք էլ սերմանում են ատելություն Ղարաբաղի հայերի նկատմամբ: Եվ Ալիևը չի թաքցնում իր մտադրությունները. նա ասում է՝ «ես շուտով պատերազմ կսկսեմ և կգրավեմ Ղարաբաղը, Զանգեզուրը, Երևանը…», և այլն: Դրա համար էլ ատելություն է սերմանում իր ժողովրդի մեջ հայերի նկատմամբ: Հիմա էլ ուզում է փուլային տարբերակով իր փախստականներին տեղավորել հայկական բանակի թիկունքում և փուլային ճանապարհով մորթել հայերին արդեն խաղաղ պայմաններում:
– Իսկ Ձեր կարծիքը բանակցությունների ընթացքում այդ զինադադարի պայմանների վերաբերյալ չե՞ն հարցրել:
– Այն ժամանակ՝ ո՛չ, ինձ ոչ ոք ոչինչ չի հարցրել: Ստորագրել են Սերժ Սարգսյանը, Բաբայանը և Վազգեն Սարգսյանը: Նրանք են գնացել: Ինձ չեն էլ ուղարկել, քանի որ Տեր-Պետրոսյանը նրանց էր ուղարկել: Միգուցե ճիշտ է արել:
– Բայց չէ՞ որ Դուք գլխավոր շտաբի պետն էիք: Դուք բոլորից լավ գիտեիք ռազմական իրադրությունը:
– Այո՛, ես Հայաստանի զինված ուժերի հրամանատարն էի, իսկ այնտեղ Ղարաբաղի Պաշտպանության բանակն էր կռվում: Էստեղ քաղաքական որոշ նրբություններ կան: Ինչ եղել՝ եղել է: Ընդ որում, նույնիսկ տեսագրությունը կա. նստած են Վազգեն Սարգսյանը, Սերժ Սարգսյանը, Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարը…
– Դա այն հանդիպումն է, որը ՌԴ պաշտպանության նախարար Պավել Գրաչո՞վն էր հրավիրել Մոսկվայում:
– Այո՛: Իսկ ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ինձ Հայաստան են հրավիրել Լևոն Տեր-Պետրոսյանը և Վազգեն Սարգսյանը, երբ Ադրբեջանի ագրեսիան Լեռնային Ղարաբաղի դեմ նոր էր սկսվել: Ադրբեջանը իր առջև խնդիր էր դրել գրավել Ղարաբաղը, Զանգեզուրը, միանալ Նախիջևանի հետ և Նախիջևանից հարձակվել Երևանի վրա: Եվ այդ պայմաններում անհրաժեշտ էր ստեղծել զինված ուժեր: Այնտեղ՝ Ղարաբաղում, ապստամբները դնում էին Պաշտպանության բանակի հիմքերը, իսկ ես եկա ստեղծելու Հայաստանի Հանրապետության Զինված ուժերը: Գալով Երևան և հանդիպելով Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, Վազգեն Սարգսյանի և Վահան Շիրխանյանի հետ՝ ես խնդրեցի ինձ ժամանակ տալ, որպեսզի շրջեմ մարտական գործողությունների գոտիներով, ուսումնասիրեմ ընդհանուր իրադրությունը և ներկայացնեմ իմ կարծիքը: Իսկ այն ժամանակ՝ 92 թվականի ամռանը, վիճակը ռազմաճակատում շատ ծանր էր. Շուշին ազատագրելուց և Լաչինի միջանցքը բացելուց հետո մենք տարածքային լուրջ կորուստներ էինք ունեցել, հակառակորդը գրոհում էր առաջնագծի ողջ երկայնքով: Ահա այս պայմաններում նրանք ինձ տվեցին 15 օր ժամանակ, և ես մշակեցի ու ճիշտ ժամկետին՝ Անվտանգության խորհրդի նիստի ընթացքում, ներկայացրեցի Հայաստանի Զինված ուժերի ստեղծման և կազմավորման հայեցակարգը (կոնցեպցիան), հրաժարվեցի նախարարի պաշտոնից և խնդրեցի, որ Վազգեն Սարգսյանին նշանակեն պաշտպանության նախարար: Ու թեև նա ասաց, թե «ես բան չեմ հասկանում», ես պատասխանեցի՝ «ոչինչ, մենք ձեզ կօգնենք»: Իսկ նախարարի աշխատանքը ադմինիստրատիվ աշխատանք է. պիտի փող գտնես, տարբեր հարցեր լուծես, մարդկանց հետ հանդիպես, իմանաս մյուս նախարարներին: Իսկ ես ոչ ոքի չէի ճանաչում: Եվ հետո, ես չէի եկել պաշտոն զբաղեցնելու, ես եկել էի բանակ կառուցելու: Ես մշակեցի կոնցեպցիա և զեկուցեցի այն Անվտանգության խորհրդի նիստին: Նրանք հաստատեցին, և մենք անցանք գործի: Ու ընդամենը 7 ամիս անց մենք հսկայական բանակ ունեինք:
– Բիշքեկյան, Մոսկովյան համաժողովներից հետո (1994 թ. մայիս) հանդիպումներ չե՞ք ունեցել Տեր-Պետրոսյանի, Վազգեն Սարգսյանի հետ:
– Ինչո՞ւ չեմ ունեցել: Ես մշտապես այնտեղ եմ եղել: Օրինակ, երբ ես Զինված ուժերի հրամանատարն էի, հետո՝ 1 տարի անց, երբ համակարգը ստեղծվեց, ես նամակ գրեցի Տեր-Պետրոսյանին՝ որպես Զինված ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատարի, որ Պաշտպանության նախարարության համակարգի ստեղծման կապակցությամբ խնդրում եմ վերացնել ԶՈՒ հրամանատարի պաշտոնը, քանի որ ստեղծվում է գլխավոր շտաբը՝ որպես ԶՈՒ կառավարման մարմին: Նա հաստատեց, ու ես դարձա գլխավոր շտաբի պետ և նախարարի առաջին տեղակալ: Իսկ նախարարի պաշտոնում մնաց Վազգեն Սարգսյանը: Հետո Վազգեն Սարգսյանը դարձավ Պետնախարար, իսկ ինձ Տեր-Պետրոսյանն ասում է՝ «Նորատ Գրիգորյեվիչ, խնդրում եմ ձեզ դառնալ պաշտպանության նախարար»: Ես ասացի՝ պետ՛ք չէ ինձ նախարար նշանակել, ես ի՞նչ է, առավոտից իրիկուն պիտի վազվզեմ համաժողովների, վարչապետի մոտ, էս կողմ, էն կողմ… Պե՛տք չէ, խնդրում եմ: Ես բանակն եմ ղեկավարում: Եվ երբ ես հրաժարվեցի նախարարի պաշտոնից՝ եկավ Վազգեն Մանուկյանը: Նա շատ գրագետ, պարկեշտ մարդ էր: Ու թեև ընդհանրապես պատկերացում չուներ, թե ի՞նչ է բանակը, այնուամենայնիվ, գործից գլուխ հանում էր, տրամաբանորեն հաստատում էր փաստաթղթերը, կազմակերպում էր ֆինանսավորումը, սննդի մատակարարումը և շատ այլ հարցեր:
– Իսկ ինչո՞ւ հեռացաք Հայաստանից:
– Երբ պատերազմն ավարտվեց, ստորագրեցին զինադադարը, մեր բանակն իր տեղում էր, մենք հիմնովին կազմակերպել էինք ամեն ինչ, շարանեցինք ԶՈՒ ստորաբաժանումները, տեղակայեցինք և այլն, իմ գալուց արդեն 4 տարի էր անցել, 95 թվականն էր, և ես զեկուցագիր գրեցի Տեր-Պետրոսյանին՝ նշելով, որ իմ գործունեությունն ավարտելու և Ձեր կողմից իմ առջև դրված խնդիրները հնարավորության սահմաններում կատարելու կապակցությամբ խնդրում եմ ազատել ինձ իմ պաշտոնից և զորացրել ինձ ՀՀ Զինված ուժերից: Նա ինձ կանչեց իր մոտ: Այնտեղ էր նաև Վազգեն Սարգսյանը: Նա ինձ ընդառաջ եկավ, ասում է՝ «ի՞նչ է եղել, չէ՞ որ մենք այսպիսի մեծ հաջողությունների ենք հասել, առաջին անգամ կյանքի մեջ մենք այսպիսի հզոր բանակ ունեցանք, զորք ունեցանք, ջարդեցինք թշնամուն, դեռ մի բան էլ ազատագրեցինք հայկական հողերը…»: Ասում էր՝ «ընտրեք ցանկացած պաշտոն կառավարությունում, Ձեզ նաև բնակարան կտանք…» և այլն: 4 տարի մնացի, նրանք նույնիսկ չգիտեին՝ ես որտեղ եմ ապրում, աշխատավարձից էլ հրաժարվել էի, և հիմա հանկարծ ասում են՝ «բնակարան կտանք, մեքենա կտանք»: Ես ասացի՝ «ներողություն, տվեք բնակարանը՝ ում ուզում եք, իսկ ես մեկնում եմ»:
– Ճի՞շտ են արդյոք այն խոսակցությունները, որ Դուք նեղացել եք ղեկավարությունից, դրա համար եք հեռացել:
– Ո՛չ, ոչ… Այն ժամանակ ինչ-որ մեկն ասել էր, թե իբր նեղացել եմ: Բայց ինչի՞ց պիտի նեղանայի: Ես ի՞նչ է, կի՞ն եմ, որ նեղանամ: Ի՞նչ նեղանալ: Ես պարզապես վրդովվել էի այն պատճառով, թե ինչո՞ւ ստորագրեցիք այդ փաստաթուղթը, այդ ի՞նչ փաստաթուղթ եք ստորագրում: Մենք հաղթել ենք, և հանկարծ համաձայնագիր են ստորագրում կրակի դադարեցման մասին: Նման բան չի եղել, որ պատերազմն ավարտվի կրակի դադարեցմամբ: Պատերազմի ավարտին կնքում են պայմանագիր: Օրինակ, Գերմանիայի հետ ի՞նչ ստորագրեցին: Կապիտուլյացիա ստորագրեցին: Իսկ եթե կապիտուլյացիայով չի ավարտվում, ապա այդ դեպքում ստորագրվում է պայմանագիր խաղաղության և բարեկամության մասին, ինչ-որ բան ճանաչելու, օրինակ՝ սահմանները ճանաչելու, տարածքների կարգավիճակը ճանաչելու, անկախությունը մասին, և այլն: Ի՞նչ արժեք ունի հրադադարի համաձայնագիրը: Այդ հրադադարը ամեն օր են խախտում: Նրանք չեն կատարում իրենց պարտականությունները: 2016 թվականին ո՞վ սկսեց պատերազմը: Իրե՛նք: Իրենք չեն կատարում իրենց ստանձնած պարտավորությունները, իսկ մեզ մեղադրում են, թե «հայերը չեն կատարում ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերի պահանջները»: Բայց իրենք ամենագլխավոր, ամենատարրական փաստաթղթի պահանջները չեն ուզում կատարել: Սա ռազմատենչ, ագրեսիվ, ահաբեկչական պետություն է:
– Կայքերից մեկում նաև կարդացել եմ մի այսպիսի տեղեկություն, որ հետո Տեր-Պետրոսյանը Ձեր ետևից եկել է Մոսկվա, փորձել է համոզել, բայց Դուք մերժել եք: Դա ճի՞շտ է:
– Դա հիմարություն է: Տեր-Պետրոսյանը այստեղ չի եկել: Ինձ մոտ Մանուչարյանի, Տեր-Պետրոսյանի, Վազգեն Սարգսյանի անունից եկել են Հայկ Քոթանջյանը և Անդրանիկ Քոչարյանը, որ հիմա Ազգային ժողովում է: Ինձ հրավիրեցին Մոսկվայում Հայաստանի ներկայացուցչություն (այն ժամանակ դեսպանատուն դեռ չկար): Հետո ինձ հրավիրեց Ռուսաստանի պաշտպանության նախարար Գրաչովը և քարտեզով ցույց տվեց, թե ինչ է կատարվում: Եվ այդ ժամանակ ես արդեն հասկացա, թե ի՞նչ մտադրություն ունի հակառակորդը: Նա ուզում էր զավթել Ղարաբաղը, հետո՝ Զանգեզուրը, կապվել Նախիջևանի հետ և հարձակվել Երևանի վրա: Ահա, թե ինչ էր ուզում անել հակառակորդը: Ահա և վերջ:
– Եկեք անդրադառնանք հատկապես 1994 թվականի ռազմաքաղաքական իրադրությանը: Ո՞րն է հարցը: Դուք քննադատում եք երկրի ռազմաքաղաքական ղեկավարությանը և ասում եք, որ պետք էր անձնատրություն պարտադրել հակառակորդին, պետք էր ստիպել Ադրբեջանին ճանաչել Արցախի անկախությունը: Այսօր՝ 26 տարվա հեռավորությունից, իհարկե, հեշտ է նման դատողություններ անել, գնահատել, քննադատել, բայց մենք ամեն դեպքում հասկանում ենք, որ բավական բարդ իրավիճակ էր, այդ հաղթանակները հեշտ չեն տրվել, հատկապես 1993-94 թթ. ձմռանը շատ ծանր մարտեր են ընթացել: Եվ հետո, ինչքան էլ այսօր կարդանք այս իրադարձությունների մասին, միևնույն է, չենք կարող պատկերացնել այն ժամանակվա իրավիճակը, այնպես ինչպես Դուք՝ որպես զորահրամանատար և պրոֆեսիոնալ: Հետևաբար, ի՞նչ եք կարծում, մենք իսկապես կարո՞ղ էինք ավելի ծանր պայմաններ պարտադրել ադրբեջանական կողմին կամ ունեի՞նք արդյոք այդպիսի մեծ առավելություն, գերակշռություն հակառակորդի նկատմամբ, որ հիմնովին ջախջախեինք այդ երկիրը և ստիպեինք անձնատուր լինել: Իհարկե, մենք հաղթել ենք, ազատագրել ենք Արցախը, նույնիսկ անվտանգության շատ ամուր գոտի ենք ստեղծել: Բայց կարո՞ղ էինք արդյոք շարունակել ռազմական հաջողությունները, թե՞ մեր ուժերն էլ էին արդեն սպառվել:
– Գիտեք, սա շատ լուրջ հարց է: Դուք շատ ճիշտ եք խոսում: Ես դա ասում եմ որպես զինվորական, ընդ որում՝ որպես մարտական գեներալ: Չէ՞ որ ես կռվել եմ Աֆղանստանում՝ ռազմական գործողությունների լեռնային թատերաբեմում: Ես եղել եմ խորհրդային 40-րդ բանակի շտաբի պետը: Իմ անցկացրած բոլոր մարտական գործողությունները (Աֆղանստանում ավելի քան 400 օպերացիա է իրականացվել), միայն իմ օպերացիաները ՌԴ պաշտպանության նախարարի հրամանով սովորում, ուսումնասիրում են ռազմական ակադեմիաներում: Ես բարձրագույն մակարդակի գիտելիքներ ունեմ պատերազմի և պատերազմի հետևանքների մասին: Ելնելով սրանից՝ ես տրամաբանական դատողություններ եմ անում: Տեսեք, նրանք ստորագրեցին համաձայնագիրը, ես չգնացի ստորագրությանը: Տեր-Պետրոսյանն է որոշել ուղարկել Վազգեն Սարգսյանին, որը Պետնախարարն էր և պատասխանատու էր ուժային կառույցների համար, պաշտպանության նախարար Սերժ Սարգսյանը և ԼՂՀ Պաշտպանության բանակի հրամանատար Սամվել Բաբայանը: Ես ունեմ տեսագրությունը սկավառակի վրա: Այնտեղ էր նաև Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարը: Իսկ նախագահողը Պավել Սերգեի Գրաչովն էր՝ ՌԴ պաշտպանության նախարարը:
Ահա և վերջ: Ես այնտեղ չեմ եղել: Ես այդ ամենը տեսել եմ տեսագրությամբ: Եվ երբ այդ ամենը ստորագրեցին, ես, որպես զինվորական, ռազմաքաղաքական գործիչ, ով մարտական մեծ ճանապարհ է անցել, դիվիզիա է ղեկավարել, հսկայական փորձ ունի, որպես մասնագետ, ով սովորել է ԽՍՀՄ լավագույն բուհերում և ակադեմիաներում և անգիր գիտի Հայրենական մեծ պատերազմի բոլոր օպերացիաները և շատ այլ պատերազմների մարտական օպերացիաներ, կարող եմ ասել, որ աշխարհում չկա նման դեպք, որ պատերազմում հաղթող կողմը, որը ջախջախել է հակառակորդին, նրա հետ ստորագրի փաստաթուղթ կրակի դադարեցման մասին: Նման բան չկա աշխարհում: Դա հիմարություն է:
Ուստի ես տրամաբանորեն ասում եմ՝ այդ ի՞նչ արեցիք: Ինչի՞ համար էինք պայքարում և ինչի՞ հասանք: Մենք ջարդել ենք հակառակորդին, բայց պարտվողական փաստաթուղթ ենք ստորագրում նրա հետ: Այդ ինչպե՞ս եղավ: Մի՞թե այդպես կարելի է: Դա հիմարություն է: Դրա համար էլ ասել եմ՝ այդ ի՞նչ արեցիք: Միգուցե դրա համա՞ր են կարծել, թե ես նեղացել ու հեռացել եմ: Բայց դա նեղանալ չէ, դա ներքին վրդովմունք է, ներքին զայրույթ: Դա զուտ ռազմագիտական տրամաբանություն է: Պետք էր ստիպել հակառակորդին, որովհետև իրենք էին խնդրում դադարեցնել ռազմական գործողությունները: Եթե նրանք չխնդրեին՝ միգուցե հայկական բանակը հասներ մինչև Կուր գետը, քանի որ հակառակորդը նահանջում էր: Բայց մերոնք կանգնեցին, քանի որ մենք զավթիչներ չեն: Մենք դուրս շպրտեցինք հակառակորդին հայկական հողից և կանգնեցրինք հարձակումը: Նույնիսկ Շահումյանը չվերադարձրեցինք: Եվ մի շարք տարածքներ՝ Շահումյանի շրջանը, Մարդակերտի հարթավայրը, Մարտունու հարթավայրը, մինչ օրս մնում են Ադրբեջանի օկուպացիայի տակ:
– Այսինքն՝ մենք կարո՞ղ էինք պարտադրել…
– Ես չգիտեմ, բայց ամեն դեպքում այդ հարցը բարձրացնել պետք էր: Կարող էին գոնե պահանջել, որ ճանաչեն Ղարաբաղը: Գոնե դա կարելի էր ասել: Բայց ո՛չ Վազգենը, ո՛չ Սերժը, ո՛չ Բաբայանը այդ հարցը չբարձրացրեցին: Միգուցե նրանք հոգնել էին պատերազմից: Ի վերջո, Տեր-Պետրոսյանն էլ մարդ է, կարող է՝ ուժերը սպառվել էին: Դժվար է ասել:
– Հենց դա եմ ուզում հասկանալ՝ մեր դիրքերը այդ պահին թույլ տալի՞ս էին պարտադրելու ադրբեջանական կողմին, որ ճանաչեր Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունը:
– Դժվար է ասել՝ կարող էինք, թե ոչ, բայց այդ պահին պետք էր դա ասել: Վազգեն Սարգսյանը պիտի ասեր. «Լավ, կռիվը դադարեցնում ենք, բայց ճանաչե՛ք Ղարաբաղը, որ ամեն ինչ վերջանա»: Եվ վերջ: «Ահա սրանք սահմաններն են: Վերադարձրեք արցախցիների այն տարածքները, որոնք դուք ժամանակին ծվեն-ծվեն եք արել, պոկել, անջատել եք Լեռնային Ղարաբաղից»: Հիշենք, որ երբ 1921 թվականին Լեռնային Ղարաբաղը տվեցին Խորհրդային Ադրբեջանին, Ադրբեջանը սկսեց մաս-մաս պոկել տարածքներ Լեռնային Ղարաբաղից և միացնել այլ շրջանների: Սրանք այն տարածքներն են, որոնք մենք այսօր անվանում ենք ազատագրված: Բայց ոչ ոք նման բան չասաց Մոսկվայում:
– Լրագրող Թաթուլ Հակոբյանը իր հոդվածում գրում է, թե «եթե չլինեին ռուսական կողմի ճնշումները, ապա 1994 թ. մայիսին արցախյան ուժերը ընդամենը օրերի և շաբաթների ընթացքում կգրավեին մի շարք ադրբեջանական բնակավայրեր, գուցե՝ Թերթեր և Նավթալան քաղաքները, և, հնարավոր է, դուրս գային ընդհուպ մինչև Կուր-Արաքսյան միջագետք»: Դուք համաձա՞յն եք այս տեսակետի հետ:
– Այո՛, ճիշտ է, որովհետև այն ժամանակ հակառակորդը նահանջում էր: Մեր հարձակողական ոգին շատ ուժեղ էր, իսկ այնտեղից Կուրին հասնելու համար ընդամենը 20 րոպե կպահանջվեր: Մեծ հեռավորություն չէր: Որտե՞ղ է Կուրը: Ներքևում է: Բայց այստեղ կա մի շատ կարևոր հանգամանք: Ես դա գիտեմ, քանի որ ինքս եմ առաջարկել: Մենք կանգնեցրել ենք առաջխաղացումը օպերատիվ իմաստով առավել կարևոր սահմաններին, քանի որ դրանից այն կողմ տեղանքը ավելի ցածրադիր է, աշխարհագրությունը գնում է դեպի ներքև՝ դեպի գետը: Իսկ ներքևում՝ ցածրադիր վայրերում, մեր ներկայիս դիրքերի և Կուրի միջև պաշտպանական գիծ կառուցելը հիմարություն է: Չի կարելի նման բան անել: Ռազմագիտությունը արգելում է դա: Ուստի նրանք մնացին ներքևում, իսկ մենք դիրքեր զբաղեցրինք վերևում:
– Իսկ ճի՞շտ է այն տեղեկությունը, որ զորքերի հետագա առաջխաղացումն, ըստ էության, Ռուսաստանն է կանգնեցրել:
– Ո՛չ, Ռուսաստանն ընդհանրապես չէր խառնվում: Դա սուտ է: Ես պաշտոնապես եմ հայտարարում՝ Ռուսաստանը մեզ չի կառավարել և ոչ ոքի չի ուղարկել: Եվ մեր կողմից օտարերկրացիներ չեն կռվել: Մեզ մոտ նույնիսկ կոզակներ էին եկել Ռուսաստանից: Եկան ինձ մոտ, ասում են՝ «մենք քրիստոնյաներ ենք, պիտի օգնենք ձեզ»: Ես ասացի, որ սա մեր պատերազմն է և մենք ինքներս պիտի պաշտպանենք մեր հողը, այլապես մենք ոչ ոք ենք: Եվ ես շնորհակալություն հայտնեցի նրանց ու հետ ուղարկեցի: Այնպես որ, օտարերկրացիներ մեր կողմից չկային:
