1982 թվականի ամառային օրերից մեկը կարող էր որպես կործանարար ողբերգության օր հիշվել մեր ու տարածաշրջանի պատմության մեջ: Բայց աղետից հնարավոր եղավ փրկվել մարդկային գործոնի՝ մարդկանց արիության ու ճիշտ, անձնազոհ գործողությունների շնորհիվ…
1982 թվականին ՀԱԷԿ-ում կատարվածը հանրությունից գաղտնի պահվեց, հրապարակումներ չեղան: Քչերը գիտեին, որ Խորհրդային Միությունում ատոմակայանի հետ կապված աղետը կարող էր կոչվել ոչ թե «Չեռնոբիլյան» , այլ՝ «Մեծամորյան», այն կարող էր տեղի ունենալ Չեռնոբիլի աղետից 4 տարի առաջ՝ 1982-ին, Հայաստանում…
Մեծամորի ատոմակայանում բռնկված հրդեհի մասին ահազանգը հրշեջ ծառայությունները ստացել էին օրվա երկրորդ կեսին: Հանրապետության համարյա բոլոր հրշեջ մեքենաները ուղարկվել էին ատոմակայան: Ատոմակայանը օղակված էր ներքին զորքերի զինվորներով:
Ատոմակայանի հորաններում առաջացած կրակը հանգցնելու համար կատարվել էին հետախուզական աշխատանքներ, կրակի տարածումը կանխելու համար ստեղծվել էին նախազգուշական պատնեշներ:
Հրդեհը բռնկվել էր ատոմակայանի 16-րդ հորանում, որից դուրս եկող մալուխները գնում էին դեպի ռեակտորը՝ ահա թե ինչն էր ամենավտանգավորը: Իսկ մալուխների միջոցով մյուս հորաններում առաջացած հրդեհը այնքան էլ վտանգավոր չէր, միայն դրանից առաջացած թանձր ծուխը դժվարացնում էր հրդեհաշիջման աշխատանքները:
Հրշեջների առաջին խումբը շարժվել էր հենց դեպի 16-րդ հորան: Հրշեջ ծառայողների թվում էր նաև Ֆուրման Շահնազարյանը: Հրշեջները շղթայով կապված էին մեկը մյուսին, որ ծխի ու մթության մեջ չկորցնեին իրար: Հրշեջներից մեկը ընկել էր դիտահորի մեջ ու ջարդել կողոսկրերը, եթե հրշեջները միմյանց կապված չլինեին, նրան չէին գտնի…
Հրշեջներից ոչ մեկը չգիտեր՝ ինչ աղետ կարող է պայթել: Նրանք չգիտեին նաև, թե ճառագայթման ենթարկվելու ինչ վտանգի մեջ են իրենք: Բոլորն աշխատում էին ինքնամոռաց…
Հրդեհաշիջումը տևել էր 3 օրուգիշեր: Եվ ավարտվել էր հայ հրշեջների հաղթանակով: Նրանք հորաններից դուրս էին եկել մրի մեջ կորած, անճանաչելի, բայց՝ աղետաբեր կրակին հաղթած:
Հրշեջ պահպանության վարչության պետ Փայլակ Հակոբյանը ատոմակայանի բակում կանգնած ՆԳ մինիստր Եվգենի Պատալովին զեկուցել էր. «Ընկե՛ր գեներալ, մեզ հաջողվեց փակել դեպի ռեակտոր հրդեհի ճանապարհը»:
Նախարարը, ըստ ականատեսների հուշերի, հուզվել ու փաթաթվել էր հորանից դուրս եկած հրշեջ Ֆուրման Շահնազարյանին: Հետո կատակով խփել էր նրա փորին. «Ա՛յ տղա, դու ամեն օր խա՞շ ես ուտում»:
Երեք օրուգիշեր ատոմակայանի ներսում կրակի դեմ պայքարած հրշեջը, անտեղյակ՝ իր ստացած մահացու ճառագայթումից, նախարարին սրամիտ ու այն ժամանակվա համար շատ համարձակ պատասխան էր տվել. «Ի՞նչ է, մինիստրներին կարելի է, մեզ՝ չէ՞»:
Ասում են՝ մինիստրը հերթով փաթաթվում, համբուրում էր մրոտ հրշեջներին…
Դեպքից երկու ամիս անց մահացել է ատոմակայանի աշխատակիցներից՝ մի ռուս ինժեներ, հետո՝ հրշեջ Ֆուրման Շահնազարյան…
Հետո մահացել են փրկարար հրշեջներից նրանք, ովքեր ճառագայթման մահացու դոզա էին ստացել փրկարարական աշխատանքի ժամանակ՝ աշխատելով ամենավտանգավոր հատվածում: Նրանք դատապարտված էին մահվան, բայց նրանք էին փակել 16-րդ հորանից դեպի ռեակտոր տանող մեկուսադուռը…
.jpg)
1982 -ին ամբողջ Խորհրդային Միությունում այդպես էլ հստակ չեն պատկերացրել՝ ինչ կլիներ, եթե մեծամորյան աղետը չկանխվեր: Ատոմակայանի վթարի նախադեպ դեռ չկար: Ահա թե ինչու՝ երբ Խորհրդային Միության հերոսի կոչում շնորհելու համար Մոսկվա էին ներկայացվել մի խումբ հրշեջ-փրկարարաների անուններ, Մոսկվան մերժել էր, նրանց հերոսության մասշտաբը ավելի համեստ էին կարծել… Բավարարվել էին հայ փրկարարներին «Արիության համար» շքանշաններով պարգևատրելով:
Չորս տարի անց, երբ պայթել էր չեռնոբիլյան աղետը, նոր միայն հասկացել էին, թե Մեծամորում ինչից էին փրկվել:
Միայն դրանից հետո մեծամորյան փրկարարներից 7-ին շնորհել էին Խորհրդային Միության հերոսի կոչում:
Ցավոք՝ հետմահու…
