Այսօր մարտի 16-ն է: Առաջին հայացքից այս ամսաթիվը Հայաստանի Հանրապետության միջին վիճակագրական քաղաքացուն ոչինչ չի ասում: Իրականում, սակայն, այս ամսաթիվը ոչ միայն ճակատագրական նշանակություն է ունեցել հայության և հայաստանցիների համար, այլ ըստ էության շարունակում է ունենալ իր քաղաքական ազդեցությունը հայկական պետականության ճակատագրի վրա: Խոսքը ռուս-թուրքական Մոսկվայի պայմանագրի մասին է, որ կնքվել է 1921 թվականի մարտի 16-ին:
Պայմանագիրը Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև ըստ էության գործում է մինչև այսօր, թեև այն իհարկե չունի որևէ իրավական ուժ: Պայմանագիրն ըստ էության այն մասին էր, որ Ռուսաստանն ու Թուրքիան պայմանավորվում էին Կովկասում փոխազդեցության մասին, որի համար Մոսկվան ըստ էության պարտավորվում է զսպել հայկական գործոնը և թույլ չտալ, որ այն խնդիր լինի Թուրքիայի համար: Պայմանագիրը շոշափել է նաև հայկական պատմական տարածքները, գծել Թուրքիայի ներկայիս սահմանը նաև դրանց հաշվին: Ռուս-թուրքական այս պայմանագրի մասին խոսակցությունները կարող են սահուն անցում կատարել պահանջատիրության, քանի որ այդ սահմանի նուրբ և աննկատ լինելը պայմանավորված է հենց պայմանագրի բովանդակությամբ և քաղաքական բնույթով: Սակայն բանն իհարկե պահանջատիրությունը չէ, ի վերջո մենք պետք է ելնենք առկա իրողություններից:
Միևնույն ժամանակ առկա իրողություններից ելնելով էլ մենք չենք կարող պրակտիկ ուշադրության չարժանացնել մի պայմանագիր, որը առ այսօր հանդիսանում է ռուս-թուրքական պրակտիկայի մաս: Իսկ դրա վառ վկայությունն այն էր, որ 2015-ի նոյեմբերին բախվելով Սիրիայի և Թուրքիայի սահմանին, Ռուսաստանն ու Թուրքիան հակադրության կոշտ հռետորաբանության պայմաններում անգամ չվիճարկեցին 1921 թվականի պայմանագիրը, կասկածի տակ չդրեցին այն: Սա նշանակում է, որ կողմերն իրենց ռազմավարության մեջ շարունակում են հավատարիմ մնալ այդ պայմանագրին: Սա էլ իր հերթին նշանակում է, որ Հայաստանի պետական ռազմավարության մաս պետք է լինի իրադրությունը Կովկասում դուրս բերել ռուս-թուրքական պայմանագրի տրամաբանությունից: Սա չի ենթադրում պայմանագիրը չճանաչելու, կամ Թուրքիային պահանջներ ներկայացնելու քայլեր: Ի վերջո դրանք կլինեն իրավիճակային, անհեռանկար քայլեր, որոնք փակուղուց բացի, չեն տանի որևէ այլ տեղ: Հայաստանին պետք է հետևողական, նպատակային, ռազմավարական մշակում քայլերի և պետական քաղաքականության, որը կունենա հայկական պետականությունը ռուս-թուրքական պայմանագրի տրամաբանությունից դուրս բերելու թե՛ քաղաքական, թե՛ ռազմա-քաղաքական և թե՛ տնտեսական ճանապարհային քարտեզներ:
Այլ կերպ ասած, Հայաստանը ռուս-թուրքական պայմանագիրը պետք է ունենա մտքում, իսկ հրապարակային գործողությունները պետք է չշոշափեն այդ պայմանագիրը՝ դա անիմաստ է, բայց լինեն պայմանագրի տրամաբանությունը շրջանցող, այսինքն՝ պարունակեն տարածաշրջանային նոր հարաբերությունների և վեկտորների տեսլականներ, որոնց միջոցով Երևանը պետք է պայմանագրից «դուրս բերի» նաև Ռուսաստանին: Հայաստանի անվտանգության հարցի գլոբալ ու խորքային լուծում, այդ թվում նաև Արցախի խնդրում, մենք կարող ենք ունենալ միայն այդ դեպքում: «Դուրս բերել» Ռուսաստանն այդ պայմանագրից, թվում է շատ հավակնոտ և անիրատեսական, Հայաստանի «քաշից» չափից դուրս ծանր:
Սակայն խնդիրն այն է, որ ներկայումս թե՛ աշխարհը, թե՛ տարածաշրջանը, թե՛ Ռուսաստանը գտնվում են մի իրավիճակում, երբ անհնարին թվացողը կարող է մի ակնթարթում դառնալ իրական, եթե Հայաստանին բավարարի կամքը, ինքնավստահությունը և նոր աշխարհընկալումը՝ իրադարձությունները պատմական կարծրատիպերից և միֆերից դուրս դիտարկելու դեպքում: Այդ դեպքում ակնհայտ կլինի, որ Հայաստանն աշխարհում ունի ոչ թե մեկ ու միակ, այլ շատ դաշնակիցներ: Եվ երբ դա ակնհայտ կլինի, այդ դեպքում միայն Ռուսաստանը կհամաձայնի լինել Հայաստանի իրական դաշնակիցը: Այստեղ է խնդիրը, մեխը, հարցի գինը և անվտանգության արժեքը հայկական պետականության համար: Սակայն սա է նաև, որ զարմանալիորեն դուրս է հայաստանյան քաղաքական օրակարգից կամ դրանում է միմիայն կամ առավելապես պահանջատիրության պարզունակ պրիզմայով, ոչ թե միջազգային անվտանգության համակարգի արդիականացման և նոր աշխարհակարգի ձևավորման խորքային գործընթացում Հայաստանի տեղի և դերի տրամաբանությամբ:
Այս տեսանկյունից, ռուս-թուրքական պայմանագրի հերթական տարելիցը տեղի է ունենում Հայաստանում խիստ կարևոր խորհրդարանական ընտրությունների գործընթացի ֆոնին, որն առայժմ գործնականում զուրկ է մնում ծանրակշիռ քաղաքական բովանդակությունից, ընդ որում այն աստիճան, որ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանը նույնիսկ հարկ է համարում հայտարարել, որ ընտրության մասնակիցները պետք է հստակ ներկայացնեն պետության ապագայի իրենց տեսլականն ու պատկերացումը:
