Հայաստանում համակարգային փոփոխությունների մասին խոսելիս կամ մտածելիս հաճախ գալիս-կանգնում ենք մի իրավիճակի առջև, երբ ակնհայտ է դառնում, որ գործ ունենք այնպիսի մի համակարգի հետ, որն արժեքային առումով, ըստ էության, այդքան էլ խորթ չէ հասարակությանը:
Թվում է պարադոքս, սակայն համարձակվում եմ նշել, որ հասարակությունը, որը դժգոհ է իշխանական ներկայիս համակարգից, արժեքային և աշխարհայացքային իմաստով մեծամասամբ նույնական է այդ համակարգին։ Այդտեղ էլ կարծես թե երկրորդ պարադոքսն է առաջանում՝ այն իմաստով, որ լինելով այդ համակարգի հետ աշխարհայացքային և արժեքային նույնական տիրույթում, հասարակությունն այդուհանդերձ ընտրության ժամանակ ձայն չի տալիս այդ համակարգին, մերժում է այդ համակարգը և քվեարկում է ընդդիմության օգտին: Այդ պարադոքսը կարող է ունենալ մի քանի բացատրություն:
Օրինակ՝ հասարակությունն ի դեմս ընդդիմության տեսնում է իշխանության ոչ թե արժեքային, գաղափարական և աշխարհայացքային տարբերություն, այլ պարզապես ընտրում է, իր սուբյեկտիվ կարծիքով, լավի և վատի միջև:
Մյուս բացատրությունը կարող է լինել այն, որ հասարակությունը ոչինչ էլ չի ընտրում, այլ մերժում է: Բնականաբար, հարց է առաջանում, թե ինչո՞ւ է մերժում, եթե հոգևոր կապով արժեքային ներդաշնակության մեջ է այդ համակարգի հետ: Մերժում է, որովհետև այդ համակարգի հետ լինելով այդօրինակ կապի մեջ՝ ֆիզիկապես դուրս է համակարգից և չի կարողանում օգտվել այն բարիքներից, որ տնօրինում է համակարգը: Բայց բոլոր դեպքերում՝ փաստ է, որ չնայած համակարգից հսկայական դժգոհությանը, հասարակությանը մի ներքին հոգեբանական հզոր հանգամանք հետ է պահում այդ համակարգի դեմ արմատական քայլերից և գործողություններից՝ ստիպելով կամ օգնելով հանրությանը հանդուրժել դժգոհություն հարուցող այդ համակարգը: Թերևս այդպիսի դեպքերի համար է հայտնի խոսքը, որ ամեն ժողովուրդ արժանի է այն իշխանությանը, որ ունի: Խոսքն, իհարկե, բացարձակապես բոլորի մասին չէ:
Հայաստանի հասարակությունում կան շերտեր, լայն շերտեր, տասնյակ հազարների հասնող շերտեր, որոնք ամենևին էլ արժեքային նույնականության տիրույթում չեն իշխող վերնախավի հետ: Բայց քանի դեռ իշխողը ներկայիս վերնախավն է, նշանակում է՝ հակառակ արժեքային, արժեհամակարգային և աշխարհայացքային բևեռը բավական թույլ է կամ փոքրաքանակ, որպեսզի կարողանա Հայաստանում իրականացնել համակարգային որակական փոփոխություններ: Ի վերջո, պետք չէ բացառել դեպքերը, երբ արժեհամակարգային այլընտրանքային բևեռում գտնվողների զգալի մասը կեղծում է և միայն ֆիզիկապես է գտնվում այդ բևեռում, իսկ հոգևոր-արժեքային, մտավոր առումով նույնական է վերնախավին:
Ակնհայտ է կարծես, որ իշխող վերնախավի և նրան հակադիր արժեքային բևեռի միջև բացահայտ կամ քողարկված պայքար է ընթանում հասարակության այն մասի համար, որը մի կողմից իշխանության հետ գտնվում է արժեքային և աշխարհայացքային նույնականության մեջ, մյուս կողմից, սակայն, խիստ դժգոհ է այդ վերնախավի գործունեությունից և նույնիսկ առկայությունից: Հասարակության այդ մասի համար պայքարում ուժերն իսկապես անհավասար են, քանի որ իշխանության ձեռքին է մի կարևոր լծակ, որը, ի դեպ, իշխող վերնախավերը կիրառել են առնվազն տասնամյակներ շարունակ, եթե չխոսենք հարյուրամյակների մասին: Դա կառավարման լծակն է, երբ վերնախավը կամ վերնախավերը սահմանել են կյանքի կանոնները:
Այդ կանոնները սահմանվել են այնպես, որ հասարակության զգալի մասի համար ավելի հեշտ է եղել ապրել անմարդկային, թող ներվի բառի կոպտությունը՝ անասնական բնազդներին տուրք տալով, այդ նկարագրության տիրույթում գտնվող՝ մեղմից մինչև շատ կոպիտ դրսևորումներով հանդերձ: Տարբեր հասարակարգերում, տարբեր քաղաքական և տնտեսական իրավիճակներում, բայց գրեթե միևնույն մթնոլորտում էլ ձևավորվել և կարծրացել է հասարակության այդօրինակ հոգեկերտվածքը և արժեհամակարգը:
Ի հակադրություն իշխող վերնախավի, որը գրեթե միշտ տուրք է տվել հասարակության հենց այդ բնազդներին, ինչը հարաբերականորեն հեշտացրել է հասարակության վրա իշխանության հարատևություն ապահովելու խնդրի լուծումը, արժեքային այլ, ավելի արդիական ու որակապես ավելի մարդկային արժեքների կրող շերտերը պարբերաբար փորձել են պայքարել իրավիճակը փոխելու և հանրության մտածողությունը դեպի նոր արժեքներ թեքելու համար: Բայց, դժբախտաբար, հայ ժողովրդի պատմությունը չունի կամ գրեթե չունի այդօրինակ փորձերի հաջողված դեպքեր:
Կյանքը միշտ եղել է ավելի ուժեղ, առօրյան միշտ եղել է ավելի թելադրող, և նույնիսկ այն պահերին, երբ թվացել է, որ հասարակական մտածողության մեջ կատարվել է ցանկալի և ճակատագրական բեկումը, «անիվը» ետ է շրջվել: Բնականաբար, այդ ամենը եղել է ոչ առանց իշխող վերնախավի «օգնության», որը հնարավոր ու անհնար, թույլատրելի և հիմնականում, իհարկե, անթույլատրելի ամեն ինչ արել է, նոր արժեքների տոտալ հաղթանակ թույլ չտալու համար:
Ուրեմն՝ ի՞նչ է պետք հակադրել վերնախավի այդ մարտավարությանը, ի՞նչն է լինելու «պարտադրված կյանքից» ավելի ուժեղ, որպեսզի արժեհամակարգային սահմանների փոփոխության վճռորոշ պահին «անիվը» ետ չշրջվի և «կյանքը չհաղթի ապագային»: Դրա պատասխանը որոնելիս ակնհայտ է, որ խնդիրը հանգում է վերնախավերի պայքարին:
Այսինքն՝ պետք է ձևավորվի իշխող վերնախավին արժեքային համակարգով և աշխարհայացքով անկեղծորեն, հիմնովին հակառակ վերնախավ, որն էլ թերևս կլինի համակարգային փոփոխության առաջին քայլը, անհրաժեշտ, սակայն ոչ բավարար քայլը, քանի որ դրանից հետո այդ վերնախավը պետք է կարողանա հանրությանը ներկայացնել ոչ միայն արժեհամակարգային տարբերություն ունեցող կյանքի մոդելը, այլ նաև այդ մոդելի կենսունակության շոշափելի հավաստումներ: Ոչ թե հասարակության, այլ վերնախավերի իրական, անկեղծ արժեհամակարգը և որակն է որոշելու Հայաստանի ապագան, փոխելու Հայաստանի կյանքը:
Հասարակությանը փոխելու ճանապարհն, իհարկե, կարող է լինել վերնախավերի միջև պայքարի մարտավարության տարբերակներից մեկը: Բայց այդ դեպքում, սովորաբար, պայքարը սկսում է մի վերնախավ, այն շարունակելու համար պետք է գալիս մյուսը, իսկ ավարտելու համար պահանջվում է երրորդը՝ զուտ ֆիզիկական իմաստով, քանի որ մարտավարության այդ տարբերակը պահանջում է շատ երկար ժամանակ: Ամբողջ խնդիրն այն է, որ հայ ժողովուրդը իր պատմության մի քանի հազար տարիների ընթացքում հազիվ է խելքը գլխին, արդիական և մրցունակ մի երկու վերնախավ ունեցել, ու խիստ կասկածելի է, որ ևս մի երկուսն ունենալու համար չի պահանջվի ևս մի քանի հազար տարի: Իսկ ժամանակը ապագայում շատ ավելի սեղմ ժամկետներով է չափվում, քան անցյալում էր:
