Հայաստանում պատերազմի վերսկսման մասին դատողությունները ներկայումս կրում են առավելապես մակերեսային, իռացիոնալ բնույթ, չեն հանդիսանում ներքաղաքական դիսկուրսի մաս, մինչդեռ չավարտված պատերազմի երկրում այդ դիսկուրսը պետք է լիներ անխուսափելի: Այստեղ շատ կարևոր է հոգեբանական պահը, որը թույլ կտա հասնել պատերազմի հեռանկարների արդյունավետ գիտակցման: Եթե երկիրը տևական ժամանակ պատերազմի և խաղաղության միջև է, և եթե չի երևում այդ իրավիճակի հանգուցալուծման մոտակա հանգրվանը, ապա հասարակությունը պետք է ոչ թե դուրս մղվի այդ դիսկուրսից, կամ դիսկուրսը դուրս մղվի հանրային օրակարգից, այլ հակառակը՝ հասարակական-քաղաքական միտքը պետք է պարբերաբար առողջ, ռացիոնալ, սթափ քննարկումներ և բանավեճեր իրականացնի պատերազմական ստրատեգիայի առումով: Պատերազմը շան նման է` որքան նրանից վախենում ես, այնքան նա քեզ մոտ է գալիս: Հետևաբար, պետք է ոչ թե ունենանք պատերազմից վախեցող հասարակություն, այլ պատերազմին պատրաստ հասարակություն:
Ավելին` անհրաժեշտ է պատերազմ հասկացությունն ընդլայնել և մարդկանց բացատրել, որ պատերազմը միայն կռիվը չէ, կրակոցներն ու զոհերը չեն, այլ իրավիճակը ընդհանրապես, պետական կյանքը, հասարակական կյանքը և կենցաղը ընդհանրապես: Պատերազմը գործողություն չէ, այլ իրավիճակ: Հայաստանն այժմ այդ իրավիճակում է, բայց հանրությանը հետևողականորեն շեղում են դրանից, շեղում են պարզունակ քաղաքական խաղերով, շեղում են զվարճանքով, ժամանցով, շեղում են զանազան քեֆ-ուրախություններով և արհեստական օրակարգերով, շեղում են, որպեսզի արդարացնեն նաև իրենց շեղումները: Հայաստանի քաղաքական դասի և իշխանական համակարգի գերակշիռ մեծամասնությունը, ընդամենը եզակի բացառություններով, հանրությանը կտրում է պատերազմական իրավիճակի գիտակցումից, որպեսզի այդ գիտակցման վրա խարսխված հասարակական միտքն ու կարծիքը իշխանական դասին և քաղաքական ուժերին չներկայացնի պատերազմական իրավիճակին համարժեք վարքի, բարքի, գործունեության պահանջներ: Չէ՞ որ պատերազմական իրավիճակում արդարության զգացումը, արդարության դրսևորումը, հավասարության պակտը հանդիսանում են գերկարևոր մի բաղադրիչ, առանց որի հոգեբանական դեգրադացիան անխուսափելի է և ընդամենը ժամանակի խնդիր: Իսկ Հայաստանի իշխող վերնախավը ներկայումս ապրում է մի այնպիսի վարքուբարքով, կենցաղով, այնպիսի պայմաններում, հանգստանում այնպես, որ ոչ մի ընդհանուր եզր չկա պատերազմական իրավիճակի և դրա կառավարման բեռի ծանրություն ունեցող իշխանության հետ:
Ահա այս ամբողջ դեգրադացիան հանգեցրել է նրան, որ Հայաստանում ներկայումս պատերազմական դիսկուրսի փոխարեն մենք արձանագրում ենք ընդամենը ժամանակ առ ժամանակ ի հայտ եկող պատերազմական խուճապ: Եվ այդ խուճապը մեծ մասամբ մատուցվում է իբրև լուրջ կարծիքներ և դատողություններ հնարավոր հեռանկարների, զարգացումների, ստրատեգիական լուծումների մասով: Շատերը կհամարեն, որ խնդիրն ամենևին էլ հասարակությանը չէ, որ կա բանակ, կա պետություն, որն ունի պատերազմի մասին մտածելու համար անհրաժեշտ ինստիտուտներ: Այդ ամենն, իհարկե, հասկանալի է, սակայն խնդիրը հոգեբանությունն է, խնդիրը մթնոլորտն է: Ինստիտուտները արդյունավետ են կոնկրետ ռազմական գործողությունների համար, բայց մինչ այդ պետք է հաղթել մթնոլորտի ձևավորման գործընթացում: Խոսքն ամենևին ռազմատենչ հասարակության ձևավորման մասին չէ, այն մասին չէ, որ առավոտից երեկո ձեռնոց նետենք Ադրբեջանին կամ հայտարարենք Բաքուն գրավելու պատրաստակամության մասին: Խոսքն այն հասարակության մասին է, որի համար պատերազմ հասկացությունն առավելապես իռացիոնալազերծված է և հանդիսանում է պետականության ընթացքի մի մասը, քանի որ այդպես է դասավորվել պետականության մեկնարկն ու այդպես է իրավիճակը տվյալ պահին:
Այդ առումով գայթակղիչ օրինակ է Իսրայելի հասարակության օրինակը, սակայն այստեղ թերևս արժե զերծ մնալ գայթակղությունից՝ բազմաթիվ օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ պատճառներով:
Ի վերջո, իրավիճակների տարբերությունը շատ է թե՛ մեկնակետում, թե՛ ընթացքում: Պարզապես պետք է գիտակցել իրավիճակն իր ամբողջականության մեջ, հանրությանը չկտրել այդ իրավիճակից և տեղավորել մի զվարճալի իլյումինատորի մեջ կամ ջայլամի նման հանրության գլուխը խոթել հողի մեջ: Սակայն, կրկնում եմ, այդ ամենը պահանջում է քաղաքական և հատկապես իշխանական դասի կենսակերպի, վարքի և կենցաղի, մտածողության, արժեքների էական վերանայում, հեղափոխություն այդ հարթության վրա: Ահա թե ինչու որևէ կերպ ձեռնտու չէ հանրությանը հոգեբանորեն և գիտակցությամբ պատրաստել արդեն 20 տարի ձգվող պատերազմական վիճակին, որպեսզի դրա շնորհիվ առավել արդյունավետ լինի պատերազմի սպասարկումը և լինի առավել երաշխավորված, քան այժմ:
Իրականում, այդ դեպքում իշխող դասը ստիպված է լինելու կամ համակերպվել և իսկապես ապրել հանրության այդ նոր հոգեբանության և գիտակցության թելադրանքով, այսինքն` հավասարության, ազատության և եղբայրության սկզբունքներով, կամ էլ պարզապես պատերազմ սանձազերծել չհեռանալու համար: Երկու դեպքն էլ վեր է Հայաստանի իշխող դասի ուժերից՝ առաջինը հոգևոր ուժերից, իսկ երկրորդը՝ և բարեբախտաբար, քաղաքական ուժերից: Ի դեպ, այդ տեսանկյունից շատ լավ է նաև, որ պատերազմը վեր է նաև Ադրբեջանի իշխանության ուժերից, և Ադրբեջանն ամենևին այն երկիրը չէ, որ կարող է ինքնուրույն համարձակվել կայացնել պատերազմի որոշում, եթե անգամ մտածի, որ ի զորու է հաղթել այդ պատերազմում: Պարզապես խնդիրն այն է, որ երբ չկա ամբողջական և համակարգային գիտակցում հասարակական մակարդակում, իրավիճակը բավական խոցելի է դառնում մանիպուլյատիվ էֆեկտների կիրառման տեսանկյունից, որոնց երբեմն կարող է դիմել այս կամ այն գերտերությունը:
