Վարդուհի Սիմոնյանի հարցազրույցը նշանավոր քանդակագործ և գեղանկարիչ, Լորենցո Մեդիչիի և Լորենցո Մադիֆիկոյի անվան մրցանակակիր Էմիլ Գազազի հետ.
-Հայաստանը դուրս է ընկնում նոր աշխարհակարգից. պարզվում է, որ աշխարհի ամենահին քաղաքակրթություններից մեկն այսօր դառնում է ընդամենը մի ավելորդ ուտող բերան և չի մասնակցում նոր քաղաքակրթական արժեքների ստեղծմանը: Դաժան չէ՞:
-Ինչո՞ւ եք կարծում, որ միայն Հայաստանում է այդ խնդիրը, կամ այդ ո՞ր մի երկում փայլուն քաղաքակրթություն կա: Ֆրանսիան, Անգլիան, Իտալիան, որ կոչվում են քաղաքակիրթ երկրներ, բախտավոր են, քանզի մեծ ժառանգություն ունեն թողած և այդ ժառանգությամբ են գոյատևում: Իսկ հիմա արժեքավոր ոչինչ չեն ստեղծում, ինչը հավասար կլինի անցյալի արժեքներին: Նախ, հիմա աշխարհում կամաց-կամաց միավորվում են, ազգերը վերանում են… Ինչպես Եվրոպայում միացան դարձան Եվրամիություն, դրամը դարձավ մեկ՝ եվրո միավոր, այնպես էլ ժողովուրդներն են դառնում մեկ միավոր: Եթե այսպես շարունակվեց, ապա կարծում եմ, որ հայերն էլ այս միավորման ճանապարհին են: Նախկինում այդ ազգային բաժանումները և սահմաններն ավելի ընդգծված էին: Հիմա թուլանում են ֆիզիկական և ազգային սահմանները: Հիմա հայը պիտի մտածի և գործի ոչ միայն հայի նման, այլև ֆրանսիացու նման, անգլիացու նման, ճապոնացու նման և այլն: Քիչ է զուտ ազգային մտածելակերպը:
-Այսինքն՝ ինքնություն ասվածի շուրջ ոչ մի աշխատանք էլ տանել պետք չէ՞: Դուք չե՞ք շեշտադրում ձեր ինքնությունը:
-Անշուշտ, պետք է: Շատ է պետք: Եթե մարդը կամ ազգը կորցնում է ինքնությունը, կորցնում է ամեն ինչ: Ես շեշտադրում եմ իմ ազգային պատկանելությունը, սակայն նախ մարդն է, հետո` ազգը: Եթե լավ մարդ ես, որևէ ազգի համար լավ ես: Եթե վատ մարդ ես, որևէ ազգի համար վատ ես: Չես կարող լավը լինել քո հայրենիքում ու վատը լինել Ֆրանսիայում կամ Անգլիայում: Լավը ուր էլ տանես` լավ է: Վատը ուր էլ լինի` վատ է:
-Երբ Հայաստան էիք եկել, ասացիք, թե սիրով տրակտորի տակ կտայիք Երևանի հուշարձանները…
-Այդքան ասածներիցս միայն դա ես լավ հիշում, որովհետև միշտ ճիշտն է խոսուն: Լավը անելու համար նախ մաքրվում է վատը:
-Ո՞ր ծայրից սկսենք:
– Նախ` ընդունում եք, որ վատ է: Հիվանդը մինչև չընդունի, որ հիվանդ է, ինչպե՞ս կբուժվի: Նախ` քաղաքը պիտի իր ճարտարապետն ունենա: Ճարտարապետ ասելով` հասկանում եմ Լորենցո Բեռնինիի նման մտածող, ոչ թե պատահական մարդ` ինչպես հայերն են միշտ անում: Միշտ մարդիկ են աշխատեցնում այնտեղ, որոնք այդ գործի հետ բոլորովին կապ չունեն: Ես նկատի չունեմ ոչ մեկին: Չեմ ուզում վիրավորել որևէ մեկին:
– Չե՞ք վախենում, որ ձեր հայրենիքը կարող են տանուլ տալ, որովհետև այստեղ մշակութային ողնաշարը ջարդվում է:
-Մոլախոտը միշտ ավելի զորավոր է: Ավելի շատ է աճում, ավելի արագ է աճում: Ավելի արագ է փաթաթվում և խեղդում գեղեցիկ ծաղիկներին ու բույսերին: Այդ գործում նաև Աստված պիտի օգնի: Իսկ Աստծո օգնությունը ստանալու համար պայքարողը պիտի հավատ ունենա և իմանա` իր ուժը գալիս է Աստծուց: Աստված ասում է. «Ո՞վ կարող է քո դեմ կանգնել, եթե ես քո կողմն եմ, և ո՞վ կարող է քեզ պաշտպանել, եթե ես քո դեմ եմ»:
-Հայաստանում շատ արվեստագետներ կիսաքաղց են, իրե՞նք են մեղավոր, թե՞…
– Իրենք ուղղակի գտնվում են սխալ ժամանակի մեջ և սխալ տեղում: Նախ` նրանք ձեռքները ծալած չպիտի նստեն, մինչև մեկն իրենց կերակրի: Իրենք պիտի պայքարեն կերակրվելու համար: Կերակրվելն, իհարկե, ուտելիքի մասին չէ միայն: Ոչ ոք սկուտեղի վրա ոչինչ չի մատուցելու: Եթե մեկը մի բան է ուզում, պիտի պայքարի դրա համար: Պիտի զատվի այդ իրավունքը: Հայերը պիտի այդ զավթողական պայքարի հատկությունը հետ բերեն: Չսպասեն, որ որևէ ժողովուրդ, որևէ պետություն իրենց մասին կմտածի և կբերի, իրենց ուզածն իրենց կտա: Նրանք պիտի իրենց գործերով ստիպեն ուրիշներին, որ տա իրենց ուզածը: Հայը չպիտի մտածի, թե ինքը քիչ է թվով` համեմատած մյուս ժողովուրդների հետ, որ ինքը փոքր ազգ է: Չէ՞ որ Դավիթը փոքր տղա էր, բայց սպանեց հսկա Գողիաթին:
– Օգնո՞ւմ եք Հայաստանի ձեր կոլեգաներին:
– Օգնում եմ, բայց ոչ ուղղակի: Երբ ես պայքարում եմ, երբ ես առաջին գծում կռվում եմ, դա նաև կռիվ է թիկունքում գտնվողների համար, ինչպես ինձնից առաջ նկարիչները կռվել են անուղղակիորեն, սակայն կռվել են նաև ինձ համար:
-Հրեական ազդեցիկ լոբբիի՞ դեմ:
-Ես ոչ հրեական, ոչ էլ մի այլ լոբբիի դեմ կռիվ չեմ տալիս: Իմ կռիվն ուրիշ է: Ինձ հետ է: Այսինքն` երբ դու կհաղթես ինքդ քեզ, դու կհաղթես աշխարհին: Հայը պիտի մեծ մտածի: Չպիտի մտածի միայն տեղական իմաստով: Ամեն գործի մեջ պիտի մտածի կամ գործի որպես համաշխարհային միավոր, որպես համաշխարհային պետությունների համազոր: Պիտի լինի ճստիկ, բայց զորավոր: Պիտի լինի ադամանդ։ Ադամանդն էլ է փոքր, բայց ամենաարժեքավորն է քարերի մեջ: Նախ` պիտի ազգը իրեն չթերագնահատի: Պիտի ճանաչի իր ուժը, իր ուզածը և այդպես գնա:
-Օրական քանի՞ ժամ եք աշխատում:
– Ժամերը չեն հաշվում: Աշխատում եմ միշտ: Քնած աշխատում եմ: Կանգնած աշխատում եմ: Ուտելով աշխատում եմ: Աշխատանքն այն չէ, որ դու աշխատում ես միայն ֆիզիկապես: Աշխատանքն այն է, որ դու անընդհատ մտորում ես քո անելիքների հետ: Աշխատանքն այն է, որ դու անընդհատ գտնվում ես գործնական վիճակի մեջ:
-Ձեր կարծիքով, եթե Հայաստանում ապրեիք, կարո՞ղ էիք դառնալ նույնքան հանրահռչակ:
– Չէ, չեմ կարծում: Որովհետև այնքան պիտի գոռգոռայի, որ կամ կխելագարվեի, կամ` կհուսահատվեի:
– Բա Մինասը, Հակոբ Հակոբյանը, մյուսներն ինչպե՞ս հանրահայտ դարձան այստեղ;
-Երբ մայրդ է քեզ սիրում, դա բնական է` քո մայրն է: Բայց երբ բոլոր մայրերն են քեզ սիրում, դու ինչ-որ բան ես նշանակում:
– Հնարավոր չէ՞ Հայաստանից զրուցել ֆրանսիացու կամ ճապոնացու հետ:
– Հնարավոր է, եթե չխանգարեն: Եթե անելիքներդ անընդհատ խառնում են, ինչպե՞ս կկապվես որևէ մեկի հետ: Տաղանդը նման է շատ զգայուն բույսի` պիտի պահես, պահպանես, խնամես: Պիտի ճիշտ ջերմության մեջ փայփայես: Այսինքն`պիտի աճեցնես: Թե չէ պատահական պայմանների մեջ հնարավոր է, որ կորցնես:
-Դուք մի անգամ ասել եք, որ ջահելներն արվեստում չպիտի փողին տրվեն: Օրինակ, գործը ստեղծելիս նրա կոմերցիոն էֆեկտի մասին չե՞ք մտածում:
-Ոչ, չեմ մտածում: Ի՞նչ է նշանակում` կոմերցիոն էֆեկտ: Փողը գործիք է քո ուզածն անելու համար: Փող չունես` չես կարող անել այն, ինչ ուզում ես: Երբ փողն ու տաղանդն իրար մոտ են գալիս, այդ ժամանակ վերածնունդ է ստեղծվում արվեստում` ինչպես 14-16-րդ դարերում` Իտալիայում, ինչպես 13-րդ դարում` Հայաստանում:
– Բայց մեր փոքրաթիվ ժողովուրդը ամեն մի ասպարեզում կարող է մի տասը տաղանդ ունենալ, եթե նրանց դուրս դնենք մեր լեռներից և նայենք աշխարհի լայնք ու երկայնքով: Թե՞ սխալվում եմ:
– Տասի փոխարեն էս ժողովուրդը հնարավոր է, որ ունենա 100 կամ 1000 տաղանդ: Սակայն կրիայի ձագերի նման: Ինչպես կրիան հազարավոր ձագեր է հանում, սակայն ձագերը մինչև ջուրը հասնելը ոչնչանում են: Մնում են միայն մի քանի հատ: Գոյատևում են մի քանիսը, որոնք հասնում են ջրին: Այնպես էլ` եթե մեր տաղանդները շատ են, ապա մինչև ջրին հասնելը ոչնչանում են: Հատուկենտ գոյատևող կա:
-Աշխարհն այսօր վայրկյան-վայրկյան արդիականանում է, ուրիշ է դառնում. Ի՞նչ անել, որ այդ ռիթմին համահունչ մշակույթ ստեղծվի:
-Մշակույթը ռիթմի հետ գործ չունի:
-Բայց գործ ունի այն մարդու հետ, ով արդեն այդ ռիթմով է ապրում, չէ՞:
-Մշակույթը նրա համար է, որ մարդուն հանի այդ կործանարար ռիթմերից: Եթե մշակույթն էլ ռիթմի հետևից ընկնի, ո՞վ պիտի փրկի մեզ:
-Կարծում եք՝ դեռևս հնարավո՞ր է ինչ-որ բան փրկել, առավելևս՝ մե՞զ:
-Մեզ ասելով՝ հայերի՞ն, թ՞ե մարդկությանը նկատի ունես:
-Իսկ հայը մարդու մի այ՞լ տեսակ է:
-Մարդկային ցեղատեսակի մի ազգային տեսակ է. ես քեզ հարցնում եմ՝ փրկել մարդո՞ւն, ցեղի՞ն, մարդ-հայի՞ն:
– Քանի որ ամենայն ինչ մինչև պռունկն աղտոտված է, իմ համեստ կարծիքով, ամբողջության մեջ պիտի գա փրկությունը կամ կործանումը:
– Աստված ասում է, որ եթե աշխարհի վրա մի հոգի էլ մնա, որին ես կհավանեմ, ապա այդ աշխարհը կպահեմ, չեմ կործանի: Ես կարծում եմ, դեռ այդ մարդը կա:
-Ով է՞:
-Աստված գիտի:
-Լավ վերջաբան է, շնորհակալ եմ զրույցի համար:
-Չեմ ուզում գնաս, էլի հարց տուր ինձ. ամերիակացիք ասում են՝ խոսելն էժան է:
-Ինչի՞ց եք վախենում:
-Անգետ մարդկանցից, անկիրթ կամ ավելի ճիշտ՝ տգետ:
-Բայց Հայաստանում այդ տեսակն այնպիսի կարողություններ ունի, որ նրանցից յուրաքանչյուրը մի գիշերվա մեջ կարող է գալ ու միանգամից գնել ձեր բոլոր գործերը, ձեր տարիների տքնանքը, գիտե՞ք:
-Նրանք այսօր կան, վաղը չկան: Իսկ ո՞ւմ կմնան իրենց գնած այդ գործերը: Սկզբում իրենց զավակներին, նրանից հետո մի հազար տարի էլ կմնան, կապրեն, չ՞է, որևէ տեղում:
-Բայց տեսնես ձեր հերոսներն ի՞նչ կխոսեին նրանց հետ:
-Իմ հերոսները նրանց հետ չեն խոսում, խռով են (ծիծաղում է-Վ.Ս.)։
-Բիենալեում Լորենցո Մեդիչի մրցանակ ստացաք, ինչպիսի՞ն էր կյանքն առանց մրցանակի և նրա հետ:
– Ամեն ինչ ունայն է: Սակայն ավելի լավ է մրցանակով, քան՝ առանց մրցանակի, ավելի լավ է խելոք, քան՝ հիմար, ավելի լավ է հարուստ, քան՝աղքատ:
-Առաջիկայում նախատեսո՞ւմ եք ցուցահանդես Երևանում:
_ Ես ոչ մի անգամ ոչինչ չեմ նախատեսում, ինչ հանգամանք գալիս է դիմացս, այդպես ընդունում եմ:
-Բայց համատարած էքսպրոմտի մեջ սխալվելու հավանականությունն ավելի մեծ չէ՞:
-Սխալվելով ես սովորում:
-Գիտեմ, որ լոսանջելեսյան Արտ-շոուն իր գոյության ընթացքում երբեք մեկ արտիստի մոնո ցուցադրություն չի կազմակերպել, բայց շուտով Դուք միայնակ բարձրանալու եք այդ հեղիանակավոր բեմ. դրան է՞լ չեք նախապատրաստվել:
-Նախապատրաստվել եմ ամբողջ ապրածս կյանքում, այսինքն` ամեն մի գործ, որ անում եմ, ամեն մի քանդակ, ամեն մի արձան, ամեն մի նկար` լինի ցուցահանդես, թե` ոչ, ես նախապատրաստվում եմ ինչ-որ բանի: Այսինքն` դու սուրդ չես սրում, երբ պատերազմ կա: Պիտի սրես միշտ, որովհետև այդ պատերազմը կարող է լինել ցանկացած պահի:
-Ամենաթանկ գործը, որ վաճառել եք, որքա՞ն արժեր:
– Արվեստը չեն գնում: Արվեստը սիրում են: Եվ սիրո համար են վճարում: Արվեստը կոշիկ չէ կամ մեքենա: Արվեստ գնողներ չկան: Արվեստ սիրողներ կան:
– Նեղացա՞ք հարցից:
-Գնելը մի քիչ կոպիտ էր:
-Կներեք, բայց կոշիկն ու մեքենան էլ է, չէ՞, արվեստ, մշակույթ:
– Այսօրվա մեքենաների ո՞ր մասն է արվեստ, կամ այսօրվա կարած կոշիկների ո՞ր մասն է արվեստ: Հայրս կոշկակար էր: Գիտեմ, թե ինչպես է կոշիկն արվեստ դառնում:
-Երբ վերջին անգամ գնացիք Գյումրի, ի՞նչը Ձեզ զարմացրեց:
– Ինձ զարմացրեց, թե ինչպես ես իմ ծննդավայրը կարող եմ գալ որպես զբոսաշրջիկ:
-Ձեր ընտրությունը չէ՞ր:
– Իմ և վերևի՝ ինձնից զորավոր Ուժի:
-Եվ նորից նույն հարցը՝ ինչո՞ւ չկարողացանք նորմալ երկիր ստեղծել, ինչո՛ւ:
– Որովհետև… Իսկ ին՞չ է նորմալ երկիրը:
-Օրինավոր, տանելի, որտեղից մարդիկ չեն փախչում:
-Իսկ ինչո՞ւ չես մնում այդ օրինավոր ու տանելի երկրներում և Հայաստանում ես:
-Ներողություն, բայց թույլ տվեք ես Ձեզ հարցեր տամ:
-Ես իրավունք չունե՞մ քեզ հարցեր տալու:
-Իհարկե, ունեք, սակայն հանրությանն ավելի հետաքրքիր կլինեն Գազազի մտքերը, ոչ թե նվաստինս:
-Նվաստիդ պատասխաններն ինձ են հետաքրքիր:
_….
-Նորից եմ կրկնում՝ ես հանրության հետ գործ չունեմ, քո պատասխանն է ինձ հետաքրքիր:
-Պատասխան. ես անպետք եմ այդ կողմերում, նրանց տալու բան չունեմ: Բայց Դուք ունեք: Համաձայն չե՞ք:
– Ես միշտ համաձայն չեմ: Այստեղ՝ Ամերիկայում, կիսավայրենի ժողովուրդներ են ապրում, հետո էլ՝ ես մարդկանց համար չեմ անում իմ գործերը:
– Բա ինչո՞ւ եք ցուցահանդեսներ անում:
-Ես չեմ անում, բոսս՝ Մանեն է անում:
-Բայց մինչև օրս չեք սպառնացել նրան դատարանով, կնշանակի դեմ չեք:
– Հա, դեմ էլ չեմ, մանավանդ որ ուզածիս պես է անում: Չնայած՝ շատ հաճախ չեմ էլ գնում իմ ցուցահանդեսներին:
-Երևի ամեն լավ բան հենց երկուսի վայելք է, չէ՞:
-Ո՞ր երկուսի:
– Քո և ամենաբարձրում նստածի:
– Այո, լավն էր (ծիծաղում է Վ.Ս.): Դու մի ասա, դու ավելի շատ բան ես հասկանում:
– Եթե մի բան արդեն հասկանում ես, ուրեմն եկել է մեռնելու ժամը, չ՞է (ծիծաղում եմ- Վ.Ս.):
-Մեռնելու՝ չգիտեմ, բայց քնելու ժամն է:
-Բայց այսօր ձեր ծննդյան վաթսունամյակը չ՞է…
-Այո, բայց տանն եմ եղել, տնից լավ տեղ չկա:
– Հրաշալի վարպետ… Չգիտեմ էլ Ձեզ ոնց շնորհավորեմ, բայց մի բառ կա, որն, անպայման, կլիներ խոսքիս մեջ՝ Ազնիվ:
– Հրաշալին դու ես, Վարդ արարած, որովհետև ազնիվ լինելու համար պիտի խելոք լինել, իսկ խելոք լինելու համար՝ ազնիվ: Վերջ, բարի գիշեր:
