«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է արվեստագետ Արման Գրիգորյանը:
– Արման, մշակութային հեղափոխությունը, որի անհրաժեշտության մասին վերջին մի քանի տարիներին խոսում էինք, ո՞ր փուլում է, արդյոք այդ նպատակը դեռ օրակարգո՞ւմ է:
– Բնականաբար օրակարգում է: Մշակութային հեղափոխություն ասելով՝ նկատի ունենք անցում սովետական ավտորիտար-միլիտարիստական մշակույթից դեպի ազատ ժողովրդավարական մշակույթ: Մշակութային հեղափոխություն ասվածը լայն հասկացություն է: Դրան շատ զուգահեռներ կարելի է տանել տարբեր երկրների հետ, վերջին տարիներին առավել շատ մեզ մոտ խոսվում էր 67-8 թթ. ֆրանսիական և ամերիկյան հեղափոխությունների մասին, որը չնայած կապված էր քաղաքական հեղափոխության հետ, բայց Հայաստանի շատ հակահեղափոխական մտավորականներ անընդհատ ասում էին, որ դրանք հեղափոխություններ չեն եղել, որ դրանք պարտվել են, որևէ քաղաքական հաջողություն չեն գրանցել, այսինքն՝ քաղաքական ուժը, որի շնորհիվ սկսվել էր հեղափոխությունը, չէր հասել իշխանության:
Ինչ վերաբերում է մեզ մոտ մշակութային հեղափոխությանը, ապա մեզ մոտ դեռ չի հաղթահարվել սովետական իներցիան կրթական ոլորտում, որի վառ օրինակը վերջերս հրատարակված պատմության դասագիրքն է, հավատի և կրոնի ոլորտում ծայրահեղ անհանդուրժողականությունը դեռ առկա է, գենդերային հարցերում անընդհատ սկանդալների ենք ականատես լինում և շատ այլ ոլորտներում: Մեկ դրական տեսանելի բան կարող եմ արձանագրել՝ իբրև մշակութային հեղափոխության խորհրդանիշ, քյառթուների սև արաբա-թուրքական համազգեստի փոփոխությունն է նեղ ջինսերի և երկար մազերի:
– Արման, Դուք սովետական իներցիայո՞վ եք պայմանավորում մշակութային հեղափոխության ուշանալը: Ինչպե՞ս պետք է հաղթահարվի այն, երբ չկա այդ միտքը տարածող ուժ կամ մարդկանց խմբեր:
– Իմ կարծիքով՝ պրոցեսը շարունակվում է, և ընդհակառակը, ասենք՝ քաղաքական ուժերը որոշ առումով շատանում են, և օրինակ՝ թեկնածու չդնելու ու որևէ մեկին չսատարելու կոչով փաստացի հանդես եկան երեքուկես խորհրդարանական ուժեր՝ ՀԱԿ, ԲՀԿ, ՀՅԴ, կեսն էլ՝ «Ազատ դեմոկրատները»: Այսինքն՝ պայքարի ստրատեգիաների փոփոխությունը զինված ապստամբություններից դեպի առանց բռնության պայքարի, այս փոփոխությունն էլ մշակութային հեղափոխության մի դրսևորում է: Լայն զանգվածների շրջանակներում կա մշակութային հեղափոխության շարունակականություն: Թեև մարդիկ դուրս չեն գալիս փողոցներում զանգվածաբար ակցիաներ անելու, բայց աննկատ ձևերով տեղի է ունենում գիտակցության փոփոխություն: Այսինքն՝ սովետական մարդը փոխվում է:
Ինչ վերաբերում է արաբական հեղափոխություններին՝ ես չեմ կարծում, որ Հայաստանում այդ տիպի հեղափոխություն կարող է լինել, որովհետև դրանք ընդգծված երիտասարդական բնույթ ունեն, երիտասարդների քանակն ավելի շատ է, իսկ Հայաստանում, ինչպես միշտ, մշակութային հեղափոխությունը սկսվում է ինքնության հարցից՝ ո՞վ է հայը, ո՞ւմ հետ է ինքն իրեն նույնացնում, կարճ ասած՝ հայը ազա՞տ մարդ է, թե՞ ազատությունից վախեցող զոհ, անհատականություն ունի՞, թե՞ հայ լինելը զրկում է անհատականությունից: Մեզ մոտ մշակութային քաղաքականությունը մեծ իներցիա ունի 70-ականների հետ և սառը պատերազմի տրամաբանության հետ: Եթե համաձայնեմ ձեր ասած «ուշանալ» բառի հետ, ապա պետք է փաստեմ, որ այդ զգացողությունը՝ ուշացման զգացողությունը, առաջացնում է մշակութային անբավարարվածություն, այսինքն ՝այն, թե ինչպես է Հայաստանը ներկայացվում դրսում կամ մասմեդիայում, դա առաջացնում է մշակութային անբավարարվածություն և ինքնության խզում:
Մենք տեսնում ենք ինքնատիպության բացակայություն, իսկ մշակույթի հարցը նաև որակի հետ է կապված՝ կինոն, գրականությունը, ավեստը եթե որակով չեն, ապա ի՞նչն է պատճառը: Պատճառը չի կարող միայն քաղաքական լինել, այն կարող է լինել գաղափարախոսական. իշխող ստրատեգիան սովետից շարունակում է մնալ հակամոդեռնիստական: Օրինակ՝ Ժամանակակից արվեստի թանգարանը ինչպես բնակելի շենքի առաջին հարկում է եղել, այնպես էլ մնացել է: Ասել, որ սփյուռքը այս հարցը պետք լուծի, էլի ճիշտ չէ, քանի որ սփյուռքը կոնսերվատիվ է, եկեղեցու շուրջ հավաքված համայնք է, այն չի կարող մոդեռն լինել: Մոդեռնը, այնուամենայնիվ, պետական ինստիտուտներն են: Մշակութային հեղափոխության առումով պրոցեսը դանդաղում է, քանի որ բացի հաստատություններից, արվեստագետները համարձակության պակաս ունեն հատկապես թատրոնի, կինոյի բնագավառներում:
– Դուք, որ ՀԱԿ համակիր եք, և մշակութային հեղափոխության գաղափարը հենց ձեզ մոտ՝ Փոքր խորհրդում էլ էր քննարկվում և առաջ մղվում, հիմա ինչպե՞ս եք իրականացնելու: Նկատի ունեմ, երբ այս պահին ընտրություններին թեկնածու չունեք, բացի այդ, առաջադրված թեկնածուին էլ՝ Հրանտ Բագրատյանին էլ չեք սատարելու:
– Ինչպես ասացի սկզբում, ես քաղաքական-մարտավարական հարցերը անմիջական կապի մեջ չեմ դնում մշակութային հեղափոխության հետ: Այո՛, մենք Փոքր խորհրդում բազմաթիվ նորարարական ծրագրեր և մշակութային հարցեր էինք քննարկում, բայց դրանք ավելի լայն շրջանակներ էին ներառում, ոչ միայն Կոնգրեսը, այլև, այսպես ասած, քաղաքացիական դաշտը: Այդ մտքերը կան, դրանք տպագրվել են, հնչեցվել են, այնպես որ՝ միտքը չի կորում: Օրինակ՝ փետրվարին մենք մի ցուցահանդես ենք ունենալու ՆՓԱԿ-ում, որտեղ DVD-հեղափոխություն արվեստագետների նախաձեռնությունը պատրաստվում է պերֆորմենս անել՝ «Բոլորս դեպի խոհանոցները» վերնագրով: Եթե հիշում եք, Վարդան Ազատյանը, խոսելով հանրային տարածքների մասին, բացատրում էր, որ խոհանոցը սովետական մարդու համար խորհրդանշում էր հանրային տարածք, այսինքն՝ հանրային տարածքները միայն փողոցն ու հրապարակը չեն, այլ դրանք այն տարածքներն են, որտեղ կա դիսկուսիա, որտեղ առաջանում են նոր մտքեր և հասարակական կարծիք: Ինձ համար կարևոր է, որ նոր մտքերի գեներացիան չընդհատվի, չապավինեն միայն սոցցանցերին, որովհետև նկատում եմ՝ նրանք, որոնք գնում են Հայաստանից և դրսից են շփվում, նրանց մոտ կա խորը դեպրեսիա, հոռետեսություն, այնպես որ՝ մշակութային հեղափոխությունը մեզ մոտ տեղի և ժամանակի հետ կապն է, այսինքն՝ Հայաստանում հենց հիմա կարողանալ ստեղծել արժեքներ, մտավոր արժեքներ, այնպիսի որակ, որը կիմաստավորի մարդկանց կյանքը:
Ինչ-որ առումով քաղաքական, կրոնական և այլ պայքարների դեպքում հիմնականում տխուր և ուրախ հայերի մասին է խոսքը գնում, հայի հին կերպարը ավելի շատ ասոցացվում է տխրության հետ, նորը՝ ուրախության և ինդիվիդուալիզմի: Իմ կարծիքով՝ մշակութային հեղափոխության հիմնական կետը վիկտիմության զոհի հոգեբանության հաղթահարումն է: Ինչն է տարօրինակ, որ ոչ միայն հայը, այլ սովետական անցյալով մարդն էլ ունի այդ վիկտիմության զգացողությունը, և ամբողջ արվեստը դրա վրա է կառուցված, ինքնահեգնանքը, ծաղրը հենց այդ վիկտիմության արդյունքն են:
– Արման, Դուք նշեցիք, որ արտագաղթը մտահոգում է Ձեզ, իսկ նոր մտքերը բոլորովին չեն կանխում այդ պրոցեսը, ի՞նչ կապ ունի այս ամենը մարդու հետ, ով հենց սոցիալ-տնտեսական-քաղաքական խնդիրներով պայմանավորված է լքում երկիրը:
– Այսօր մշակութային հարցերի քննարկման համար մի քանի մոտեցումներ կան. կարելի է զուտ քաղաքական-տնտեսական խնդրով պայմանավորված վերլուծել, կարելի է հոգեբանական պրոցեսներով պայմանավորված վերլուծել և մաքուր ֆորմալ պրոցեսներով վերլուծել: Ես ինքս կողմնակից եմ համալիր վերլուծության. շատ կարևորելով քաղ.-տնտեսական հարցերը, այնուամենայնիվ, միայն դասակարգային պայքարի տեսանկյունով դիտելիս կարող ենք ասել, որ աշխատավորների պայքարը պարտվել է, որի արդյունքն էլ արտագաղթն է:
Մենք օգտագործում ենք «մշակութային» բառը՝ սկսած 60-ականներից, դրա մեջ մեծ չափաբաժնով նաև հոգեբանականն է կարևոր: Հոգեբանականությամբ էլ չենք կարող ամեն ինչ բացատրել, որ հայը տխուր է, մանյակալ- դեպրեսիվ է և այլն: Ես կուզենայի՝ այս հարցազրույցում կարևորել մշակույթի ձևական կողմը: Սովետական և հետսովետական շրջանում ստեղծվող մշակույթը ֆորմալ վերլուծության դեպքում, օրինակ՝ գրականության, կինոյի և այլն, մենք կտեսնենք, որ դրանք այնքան էլ արժեքավոր չեն իբրև գրականություն, իբրև կինո: Պատճառը արվեստի, մշակույթի հաստատություններն են, որոնք առավելապես պրոպագանդիստական, ցուցադրականության, կոնսերվատիվության, անցյալի վրա կենտրոնացած ստրատեգիաներով են առաջնորդվում: Այս առումով, շատ անելիքներ կան:
