Հայաստանի արդյունաբերողների ու գործարարների միության նախագահ Արսեն Ղազարյանը մեզ հետ զրույցից առաջ հանդիպում էր ֆրանսիացի և եգիպտացի գործարարների հետ, որոնք հետաքրքրված էին Հայաստանի ներդրումային դաշտով: Եվ ինչպես միշտ, այդ խմբերի մեջ կան նաև ծագումով հայ գործարարներ: Ա.Ղազարյանի խոսքերով՝ նրանք ուզում են որոշակի ներդրումներ իրականացնել և դրա համար էլ պայմաններին էին ծանոթանում և երաշխիքներ ուզում:
– Դուք կարողացա՞ք նրանց հավատացնել, կամ նրանք ունեի՞ն այն համոզմունքը, որ նրանց ներդրումները մեր երկրում ապահովված են լինելու, եկամուտները՝ երաշխավորված:
– Համոզմունք չունեն, բայց հավատքի աստիճանն ավելի բարձր է և ցանկությունները՝ մեծ: Մենք էլ մեր՝ «Ապավեն» ընկերության օրինակով ապացուցեցինք, որ բավականին լուրջ ներդրումներ ենք արել, որ ներդրումների համար լավ երկիր ենք: Համեցեք, տղաներ:
– Պարոն Ղազարյան, մեր հարկային եկամուտների 70 տոկոսը վճարում է խոշոր բիզնեսը, ՓՄՁ-ներին ընդամենը 30 տոկոսն է բաժին հասնում: Սա տնտեսության ինչպիսի՞ վիճակի վկայությունն է:
– Այո, վերջին 7-8 տարիներին այդպես է: Մենք ընդամենը 25-26 տարվա տնտեսություն կամ մոտ 22 տարվա մասնավոր բիզնես ունեք, և մեր երկրում միջին խավ, միջին բուրժուազիա, որը երկրի կայունության հիմքն է, շատ դանդաղ ու դժվար է ձևավորվում: Դրա համար վերջին 10 տարիներին մեր միության անդամներն են վճարում բյուջեի եկամուտների 70 տոկոսը: Եվ սա անցումային շրջանի մասնավոր համակարգի օբյեկտիվ ընթացքն է: Այդպես է բոլոր անցումային երկրներում:
– Այդ դեպքում ինչո՞ւ է հարևան Վրաստանում այդ թիվը 60-ից ցածր, իսկ մերձբալթյան երկրներում՝ շատ ավելի ցածր:
– Վրաստանի թվերի վերլուծությունը չեմ արել: Մեզ մոտ զարգանալու պայմանները 90-ականներին անհամեմատ ծանր էին, շրջափակում էր, էներգետիկ ճգնաժամ, պատերազմ, հարևանների հետ թշնամանք, շուկաներ չունեինք: Բայց մեզ մոտ ստվերայնությունը փոքր բիզնեսում ավելի մեծ է:
– Այսինքն՝ Դուք համաձայն եք ՊԵԿ նախագահ Վարդան Հարությունյանի այն կարծիքի հետ, որ մանրածախ առևտրում մեծ ստվեր կա:
– Ես ունեմ իմ կարծիքը, համաձայն որի՝ օբյեկտիվ է, որ տնտեսական զարգացման այս էտապում բյուջեի եկամտային մասի 70 տոկոսը խոշոր բիզնեսն է վճարում: Բայց պարբերաբար մենք էլ մեր հրապարակային ելույթներում, հանդիպումներում, տնտեսական զարգացումների վրա ներգործելու մեր համեստ միջոցներով ձգտում ենք, որ փաստաթղթով աշխատող ՓՄՁ-ների քանակը մեծանա:
– Տնտեսության մեջ ՓՄՁ-ների կշիռը շատ փոքր է, ու նրանց առաջացրած ստվերն էլ փոքր է: Արժի՞ կենտրոնանալ նրանց վրա, հատկապես որ ՓՄՁ-ներն ավելի շուտ սոցիալական և ոչ թե հարկեր վճարելու խնդիր են լուծում:
– Երբ խոսում ենք հարկային վարչարարության մասին, արժի կենտրոնանալ բոլորի վրա ու հավասար հարկման քաղաքականություն իրականացնել, որովհետև փոքր շուկա ունեցող տնտեսություններում փոխկապակցվածությունը շատ մեծ է: Բայց ակնհայտ է, որ ստվերայնությունը խոշոր բիզնեսում քչացել է, և մենք ավելի շատ եկամուտներ ենք ակնկալում: Դրա ռեալ քաղաքականությունը վերջին տարիներին ունենք:
– Իսկ ստեղծվե՞լ է Ձեր ասած այդ հավասար հարկման քաղաքականությունը:
– Ես ակնհայտ դրա միտումը տարին տարվա վրա տեսնում եմ: 2008-2009թթ. հարկային քաղաքականությունը ես չեմ համեմատի 2014-2017թթ. վարչարարության հետ: Իհարկե, դժվար է, քանի որ կան փողկապակցված շահեր, կա շուկայի դիմադրություն, և կատարելագործման բավականին մեծ տեղ ունենք:
– Բայց եթե այդպիսի ռեալ փոփոխություն կա, ինչո՞ւ է շարունակում մեծանալ տնտեսության կենտրոնացվածությունը: Նույն այդ 70/30 հարաբերակցության հակառակն է ապացուցում:
– Կենտրոնացվածությունը վատ բան է, բայց մենք 25-26 տարում նման տնտեսություն ենք ձևավորել: Իսկ այսօր պետք է գերխնդիր դնենք, որ կենտրոնացվածությունը մտնի հավասար հարկման դաշտ, չունենա որոշակի արտոնություններ: Քանդելը, մասնատելը ճիշտ չէ և՛ իրավական, և՛ բարոյական առումով, այսօրվա մեր տնտեսության քաշող ուժը, աշխատատեղեր ստեղծողը խոշոր բիզնեսն է: Այո, կան գերակա դիրք ունեցողներ, որոնք շատ խոշոր են, բայց պետք է լինեն լիարժեք հարկ վճարողներ: Մյուս կողմից՝ ՓՄՁ-ներին բավականին մեծ արտոնություններ են տրվում, և չտեսնել, որ նրանք այսօր փաստաթղթային շրջանառության մեջ ավելի ազատ են, ճիշտ չէ:
– Բայց ՓՄՁ-ներին էլ թույլ չի տրվում մտնել լայն սպառման, հատկապես սննդի ներկրման շուկաները:
– Եկեք ընդունենք, որ վերջին մեկուկես տարում չկա նման բան, բայց ՓՄՁ-ն ի վիճակի չէ մրցակցել կայացած բիզնես կառույցների հետ, ի վիճակի չէ բերել այդ ապրանքները, նույն գնով մատակարարել շուկային ու շահութաբերություն ունենալ: Բայց այն որ մաքսային վարչարարության մեջ չկան նախկին արգելքները, փաստ է: 10-20 տարի խոշոր ներդրումներ արած, առևտրային ցանցեր ունեցող դիստրիբյուտորների հետ կապեր ստեղծած կազմակերպության հետ մրցակցելն ու հավասար արդյունք ունենալը շատ դժվար է: Շատ դժվար է բացել զովացուցիչ ջրերի գործարան ու մրցակցել «Պեպսի կոլա»-ի, էլ չեմ ասում՝ «Կոկա կոլա»-ի հետ: Բայց մի քանի օրից Դիլիջանում նոր գարեջրի գործարան է բացվում այն դեպքում, երբ շուկան գերհագեցած է: «Կիլիկիա» գործարանի փայատերերից Հակոբ Հակոբյանն է հիմնադրում և վստահ է, որ հաջողություն կունենան:
– Ամեն դեպքում, չե՞ք կարծում, որ հարկային-մաքսային ծառայություններն ու ընդհանրապես բիզնեսին առնչվող պետական կառույցները խտրական վերաբերմունք ունեն՝ հօգուտ խոշոր և հովանավորվող բիզնեսի:
– Ոչ, ՓՄՁ-ներն այսօր չեն գտնվում այն մամլիչի տակ, որով այսօր խոշորին են հսկում և ամեն մի կոպեկը վերահսկում:
– Դուք առնչվում եք դրսի ներդրողների հետ, նրանք մեր երկրում հատկապես ո՞ր խնդիրներից են դժգոհում:
-Առաջին հերթին շատ լուրջ խնդիր է դատաիրավական համակարգը, դատավորների քանակը քիչ է, մասնագիտացված դատարաններ չկան, և վեճերը շատ բարդ ու երկար ժամանակի ընթացքում են կայացվում:
– Նաև դատաիրավական համակարգի ոչ բարենպաստ վիճակն է, որ մեր երկիրը Duing bussines դասակարգման 47-րդ տեղում է և 9 կետով հետընթաց է ունեցել:
– Duing bussines-ի ցուցանիշներում մենք մեկ բարձրացել ենք, մեկ՝ իջել: Շատ ավելի կարևոր է ներդրումների այն մթնոլորտը: Այսօր խնդիրն այն է, որ թեև դրսից ներդրումային հոսք կա, բայց մենք ներքին ներդրողին ակտիվացնելու փաստի առաջ ենք: Դրսինները գալիս են՝ պայմանավորված մեր առևտրային ռեժիմի, կարգավիճակի, կառավարության՝ դրսի ներդրողներին արտոնություն տալու քաղաքականությամբ: Մենք խնդիր ունենք, որ ճգնաժամից հետո ներքինը ներդրումներ անի: Ինձ համար կարևոր էր, որ կառավարությունը հումք, սարքավորումներ ներկրելու դեպքում սահմանի վրա հարկ չվճարելու որոշում է ընդունել: Սա լուրջ խթան է, որ վերամշակող ընկերությունները նոր հոսքագծեր ու սարքավորումներ ներկրեն: Այսօր մենք շուկայի խնդիր չունենք ոչ միայն ԵԱՏՄ-ի, այլև ԱՄՆ-ի ու ԵՄ-ի հետ, ռեժիմները ֆանտաստիկ լավն են, մենք ծավալի խնդիր ունենք:
– Ներքին ներդրողն էլ իր կապիտալն արտահանում և բիզնես է ծավալում, մենք կապիտալի արտահոսք ունենք: Ուրեմն ներսում խնդիր կա:
– Կապիտալի արտահոսքը կամ պետք է տոտալիտար մեթոդներով փակենք, բայց մենք ազատական շուկա ենք, կամ դա մնում է բիզնեսմենի կամքի վրա: Շուկան փոքր է, ինչ-որ տեղ խրախուսել է պետք:
– Դրսի ներդրող կոչվածն էլ, շատ դեպքերում, մեր հայրենակիցներն են կամ մեր գործարարների՝ դրսում գրանցված ընկերությունները:
– Դա էլ մեր տիեզերական ազգի հատկանիշն է, եթե մենք Հայաստանում 3 մլն ենք, 6-7 մլն էլ դրսում ենք: Եվ գովելի է, որ Ֆորբս ամսագրի ներկայացմամբ՝ ամենահարուստ հայը՝ «Տաշիր» ընկերության սեփականատերը, ներդրումներ անի Հայաստանում:
– Բայց «Տաշիր»-ը պատահական ոլորտ չի վերցրել, նա գրեթե մոնոպոլացրել է էներգետիկ համակարգը, որտեղ եկամուտները երաշխավորված են: Բացի այդ, մեր էներգետիկ համակարգն այդպիսով նորից մնում է ՌԴ ազդեցության տակ:
– Չուրախանա՞նք, որ մեկ տարվա ընթացքում էթնիկ կապիտալի ներդրումով շահութաբերություն բերեց: Բացի այդ, նա հարկերը վճարելու է Հայաստանում, աշխատատեղեր է ստեղծելու: Հունվարի 1-ից էլ ստացած դիվիդենտները 10 տոկոսով կհարկենք ու հարցերը կփակվեն:
