Իրադրությունը Ղարաբաղյան հակամարտության գոտում աստիճանաբար սրվում է վերջին օրերին՝ ի հեճուկս Ժնևում հոկտեմբերի 16-ին կայացած նախագահական գագաթնաժողովից հետո հնչեցված հայտարարությունների, թե Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահները «համաձայնել են հավելյալ քայլեր կատարել շփման գծում լարվածությունը նվազեցնելու նպատակով», և որ Ադրբեջանի նախագահը ևս «խորապես շահագրգռված է» դրանում: Ժնևի բանակցություններից ուղիղ երեք օր անց ադրբեջանական կողմը խախտեց հրադադարի ռեժիմը շփման գծում, որի հետևանքով զոհվեց Արցախի ՊԲ հյուսիսարևելյան ուղղությամբ տեղակայված զորամասերից մեկի զինծառայողը: Իսկ արդեն հոկտեմբերի 22-ին Արցախի պաշտպանության նախարարությունը տեղեկացրեց, որ ադրբեջանական բանակի ստորաբաժանումները Մարտակերտ-Մատաղիս շրջանների ուղղությամբ կիրառել են Spike հակատանկային հրթիռային համալիրներ և ականանետներ:
Հետևաբար, ինչպե՞ս պիտի գնահատենք Ժնևի հանդիպման արդյունքները՝ հաշվի առնելով այս զարգացումները: Ի վերջո ի՞նչ պայմանավորվածության էին հասել կողմերը բանակցությունների միջոցով, ինչո՞ւ է ադրբեջանական կողմն այժմ խախտում այդ ենթադրյալ պայմանավորվածությունները, և ինչպե՞ս պիտի վարվի հայկական կողմը նման իրավիճակում:
Տարօրինակ հանդիպում
«Առաջին լրատվական»-ի հետ զրույցում խոսելով հարցերի շուրջ՝ Մերձավոր Արևելքի և Կովկասի հարցերի փորձագետ Ստանիսլավ Տարասովը կարծիք հայտնեց, որ Ժնևի հանդիպումն իրոք տարօրինակ էր, և եթե փորձենք ի մի բերել մինչ հանդիպումը և դրանից հետո հնչեցված պաշտոնական հայտարարություններն ու դիրքորոշումները, ապա ավելի շատ կխճճվենք, քան կհասկանանք գործընթացի տրամաբանությունը: Փորձագետը խոստովանում է, որ դժվարանում է նույնիսկ որևէ վարկած նշել, թե ինչ է իրականում կատարվում բանակցային գործընթացի ներսում, բայց դատելով ներքաղաքական որոշ գործոններից՝ 2018 թ. մարտ-ապրիլ ամիսներին Հայաստանում կառավարման համակարգի փոփոխությունից և սեպտեմբերին Ադրբեջանում կայանալիք նախագահական ընտրություններից, կարելի է ենթադրել, որ երկու նախագահները, որոնք ամենայն հավանականությամբ կպահպանեն իրենց դիրքերը, քայլ են արել իրար ընդառաջ՝ համաձայնելով ակտիվացնել բանակցությունները:
«Հանդիպումը շատ տարօրինակ էր: Ըստ ամենայնի, այն չէր կազմակերպվել բառի դասական իմաստով, որովհետև փորձը ցույց է տալիս, որ բարձր մակարդակի բանակցությունները սովորաբար ուղեկցվում են տեղեկատվության անխուսափելի արտահոսքով: Բայց այս դեպքում նման արտահոսք չեղավ: Միակ կոպիտ սխալը, որ թույլ տվեցին կողմերը, այն էր, որ Նալբանդյանը Երևանում հայտարարեց, թե իբր խոսքը գնում է ինչ-որ տարածքներ վերադարձնելու մասին՝ ինչ-որ բանի դիմաց, հետո նա հերքեց՝ ասելով, որ նկատի ուներ Մադրիդյան սկզբունքների ամբողջ համալիրը: Հետո Ալիևը հայտարարեց, թե հայերը հրաժարվել են իրենց նախապայմաններից, ինչ-որ զիջումներ են արել, բայց թե ի՞նչ զիջումներ՝ չմատնանշեց: Ժնևի հանդիպումն ամփոփող համանախագահների և արտգործնախարարների համատեղ հայտարարության մեջ նշվում էր, որ նախագահները պատրաստ են միջոցներ ձեռնարկել՝ ռազմական բախումները շփման գծում կանխելու նպատակով: Որևէ հիշատակում չեղավ Վիեննայի և Սանկտ Պետերբուրգի համաձայնությունների մասին: Հայաստանի նախագահը, Ժնևում ելույթ ունենալով հայ համայնքի առջև, ասաց, թե մենք չենք քննարկել որևէ տարբերակ, բայց պարզ է, որ Ղարաբաղը չի լինի Ադրբեջանի կազմի մեջ: Անմիջապես հարց է ծագում՝ իսկ ո՞ր երկրի կազմի մեջ պիտի լինի կամ ի՞նչ կարգավիճակ պիտի ունենա Ղարաբաղը: Եթե խոսքը Մադրիդյան սկզբունքների մասին է, ապա դա միջանկյալ կարգավիճակ է: Եթե խոսքը մյուս տարբերակի մասին է, ապա Ղարաբաղը միանում է Հայաստանին, հանձնում են բոլոր շրջանները: Կա մեկ այլ տարբերակ՝ անկախ Լեռնային Ղարաբաղ: Պաշտոնական այս ամբողջ նյութը միայն խճճում է և որևէ կերպ չի օգնում հասկանալ ստեղծված իրավիճակը: Չկա տրամաբանություն, հայտարարությունները հակասում են իրար: Ընդհանուր եզրակացությունն այն է, որ շատ ծանր բանակցություններ են ընթանում, կողմերը վարում են հետկուլիսյան բանակցություններ, որոնց բովանդակությունը չի հրապարակվում, բայց հրապարակայնորեն նրան հայտարարում են ինչ-որ դիրքորոշումների մասին»:
Գաղտնի պայմանավորվածություններ
Ժնևի հանդիպումից հետո կրկին որևէ կոնկրետ հիշատակում չեղավ Վիեննայի ու Սանկտ Պետերբուրգի պայմանավորվածությունների մասին: Պե՞տք է արդյոք եզրակացնենք, որ հայկական կողմը հրաժարվել է այդ օրակարգից, և եթե իսկապես համաձայնել է զիջման գնալ այդ հարցում, ապա ի՞նչ է դրա դիմաց խոստացել ադրբեջանական կողմը:
Անդրադառնալով այս հարցին՝ Տարասովն ասաց, որ Ադրբեջանն իրականում չի ստորագրել Վիեննայի ու Սանկտ Պետերբուրգի գագաթնաժողովների ընթացքում ձեռքբերված պայմանավորվածությունների տակ, հետևաբար, գուցե հայկական կողմը համաձայնել է սկսել բանակցությունները «մաքուր թղթից»: Փորձագետն այս համատեքստում հետաքրքիր է համարում նաև ամերիկյան առաջարկները կամ այսպես ասած՝ «Ռոյս-Էնգել» նախաձեռնությունը՝ արցախա-ադրբեջանական շփման գծում լարվածությունը թուլացնելու և միջադեպերը կանխելու վերաբերյալ:
«Ամերիկյան առաջարկությունները ենթադրում են դիպուկահարների հետքաշում առաջնագծից և տեխնիկական միջոցների տեղադրում շփման գծում, և այս առաջարկությունները շատ նման են Վիեննայի ու Սանկտ Պետերբուրգի համաձայնություններին: Ադրբեջանին դա ձեռնտու չէ: Նրանք հասկանում են, որ հայտնվելու են վերահսկման տեխնիկական միջոցներ, այնտեղ պիտի լինեն միջազգային դիտորդներ: Ադրբեջանն ամեն դեպքում պարտվում է: Նրանք նարդի են խաղում, բայց ընկեր Ալիևը ոչ մի կերպ չի կարողանում անհրաժեշտ պահին «բռնել» իրեն ցանկալի թիվը»:
Ինչ վերաբերում է հնարավոր հետկուլիսային պայմանավորվածություններին, Ստանիսլավ Տարասովը կարծում է, որ «բանավոր պայմանավորվածություններ, իհարկե, կան դրանց մասին որևէ մեկը չգիտի՝ երկու նախագահներից և գուցե նաև համանախագահներից բացի»:
Երկու քաղաքականություններ
Քաղաքագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Լևոն Շիրինյանը թեմայի առնչությամբ նշեց, որ ինքը մինչ հանդիպումն էր խորհուրդ տվել Հայաստանի ղեկավարությանը չգնալ Ալիևի հետ հանդիպմանը, և ամենևին անսպասելի չէր, որ ադրբեջանական կողմը խախտեց պայմանավորվածությունը:
«Ես մինչև հանդիպումն էի ասել, որ ադրբեջանցիները խփել են, խփում են ու պիտի խփեն, ուրեմն այդ հանդիպումը ոչինչ չի փոխելու, և պատրանքները քաղաքականության մեջ շատ վտանգավոր են: Հիմա տեսեք՝ ինչ է տեղի ունեցել խորքային իմաստով: Ադրբեջանը, ինչպես ժամանակին Թուրքիան, ունի երկու քաղաքականություն: Առաջինը հայության հանդեպ սպանդի, ոչնչացման, կողոպուտի և Հայաստանի նվաճման քաղաքականությունն է, և այստեղ ոչ մի զիջում չկա: Բայց երկրորդն այն է, որ պալատներում միշտ ուրիշ բան են խոսում: Ասենք, սուլթանը Այվազովսկուն կարող էր շքանշան պարգևել, Էրդողանը կարող է ասել, թե «եղբորս կնոջ հարազատները հայեր են», և նման բաներ: Հիմա իրենք առաջին քաղաքականությունն իրականացնում են հայության դեմ, և հետևանքները տեսնում ենք, իսկ երկրորդ մասն անում են աշխարհի համար, որպեսզի թուրքական զեղծարարությամբ ու ֆաշիզմով արդյունքի հասնեն»,- «Առաջին լրատվական»-ի հետ զրույցում մեկնաբանեց քաղաքագետը:
Պոռնիկին՝ կույսի տեսքով
Շիրինյանը չգիտի, թե Հայաստանի արտգործնախարարությունն ի՞նչ սցենար էր տրամադրել նախագահին հանդիպման համար, բայց արդյունքը եղավ այն, որ «Ալիևը լեգիտիմացրեց իր այլանդակ կերպարը», և այդ հարցում, կարելի է ասել, նրան օգնեց հայկական կողմը՝ հայտարարելով, թե Ադրբեջանի նախագահը ևս շահագրգռված է, որպեսզի թուլացվի լարվածությունը շփման գծում:
«Բացի Ռուսաստանը և իր թյուրք ազգակիցները՝ Ադրբեջանի հետ այսօր ոչ ոք չի ուզում հարաբերվել: Դրա համար գնացինք Ժնև և ներկայացրինք պոռնիկին կույսի տեսքով: Սա շատ տարակուսելի է, մանավանդ այն պարագայում, որ Հայաստանն ուներ պահանջներ՝ Վիեննայի ու Սանկտ Պետերբուրգի պայմանավորվածությունները, որոնք միայն Հայաստանի պահանջները չէին: Ուրեմն ոչ միայն լեգիտիմացվեց Ալիևն իր կերպարով, այլ նաև «ջրվեցին» բոլոր պայմանավորվածությունները»:
Պատրաստվել պատերազմի
Մեր զրուցակիցը երկու ենթադրություն ունի, թե ինչու է հայկական կողմը հրաժարվել նշված պայմանավորվածություններն ի կատար ածելու իր պահանջից: Առաջինը, Շիրինյանի խոսքերով՝ «հայկական հին հիվանդությունն է՝ խաղաղապաշտությունը»:
«Խաղաղապաշտությունը հայկական հին հիվանդություն է, խաղաղություն ամեն գնով՝ հրեշին աղջիկ էլ տանք, մենակ թե ամբողջովին չոչնչանանք, այսինքն՝ չեն պատրաստվում պայքարել: Բայց խաղաղությունը, ինչքան էլ ցավալի է, ամենևին էլ բարձրագույն արժեքը չի: Մեր գիտակցության մեջ փոփոխություն պետք է լինի: Մենք չենք կարող այս լավան կանգնեցնել, եթե չենք մաքրում մեր գիտակցության սև խոռոչները»:
Երկրորդ՝ ավելի հավանական տարբերակն այն է, որ Ալիևը խնդրել է ռուսներին վերականգնել իր միջազգային դիրքերը՝ պարտադրելով հայկական կողմին գալ Ժնևի հանդիպմանը, մինչդեռ Հայաստանը պիտի պնդեր իր պահանջների կատարման վրա և ստանար զիջումներ: Քաղաքագետի կարծիքով՝ Հայաստանի պետական շահերը որևէ պարագայում չպիտի ստորադասվեն, մինչդեռ տվյալ պարագայում «սկզբունքային քաղաքականության նույնիսկ հոտ չի գալիս»:
Իսկ եթե Ադրբեջանը խոստում է տալիս, բայց շատ շուտով խախտում է պայմանավորվածությունը, ապա այդ դեպքում, Լևոն Շիրինյանի կարծիքով, միայն մի տարբերակ կա՝ հզորացնել երկիրը և պատրաստվել պատերազմի՝ վերականգնելով արդյունաբերությունը, հաստատելով խստագույն կարգապահություն երկրում, պայքարելով կոռուպցիայի դեմ և հովանավորելով մշակույթը:
«Ասածիս մեջ ոչ մի ֆանտաստիկ բան չկա: Պետք է համահայկական մոբիլիզացիա հայտարարել, որովհետև այս միտումը տանում է անընդհատ մեր թուլացմանը: Սա սողացող քաղաքականություն է, ուժերի վատման, հյուծման քաղաքականություն: Հետևաբար մինչև մեր խնդիրները չլուծենք երկրի ներսում, չենք կարող առաջ շարժվել: Պարզապես պետք է ասել՝ սրան վերջ, և հռչակել չորրորդ հանրապետությունը՝ իր բոլոր բաղադրիչներով: Հայաստանը պիտի դառնա գիտաարդյունաբերական միավոր: Ես նաև գիտեմ ձևը՝ Հայաստանը պետք է դարձնել քարի արդյունաբերության կենտրոն: Մեր քարը գրեթե անսպառ է, ավելի որակյալ ու շահութաբեր է, քան Ադրբեջանի նավթը»,- եզրափակեց Լևոն Շիրինյանը:
