Հայ-ադրբեջանական հաճախակի մոռացվող հակամարտությունն այս ամառ պայթեց ՝ վերածվելով 1994թ. հրադադարից հետո ամենալուրջ լարվածության, ինչի հետևանքով վերջին շաբաթների ընթացքում զոհվեց առնվազն 18 զինվոր: Կռվի այս ալիքը ոչ միայն ցույց է տալիս, որ նոր լայնածավալ պատերազմի սպառնալիք կա, այլև թույլ է տալիս Ռուսաստանին հանդես գալ որպես միջնորդ՝ պաշտպանելու համար իր իսկ դերակատարությունը Կովկասում, Atlantic Council-ում հրապարակված իր հոդվածում գրում է միջազգային քաղաքական վերլուծաբան Սաբինա Ֆրեյզերը: Նախագահ Վլադիմիր Պուտինի կառավարությունը, առաջնորդվելով իր ազգայնական, իմպերիալիստական արտաքին քաղաքականությամբ, կարծես թե ցանկություն էլ չունի իսկապես լուծել խնդիրը, որը սպառնում է տարածաշրջանում գազի, նավթի անվտանգ տեղափոխմանը և Արևմուտքի այլ շահերի:
Կրակոցները, մարդկային զոհերի հանգեցնող և սաբոտաժային հարձակումները տարածաշրջանի ավտոկրատներին հնարավորւթյուն տվեցին շեղել հանրության ուշադրությունն իրենց բռնի քաղաքականությունից: Պուտինն այդ կռիվներն օգտագործեց իրեն որպես խաղաղարար ներկայացնելու համար՝ կոչ անելով Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահներին հանդիպել Սոչիում օգոստոսի 9-ին: Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը իրավիճակի սրումն օգտագործեց շեղելու ուշադրությունը հասարակական կազմակերպությունների նկատմամբ իր խիստ բռնաճնշումներից: Ադրբեջանի իշխանությունները ձերբակալել են հայտնի մարդու իրավունքների ակտիվիստների, այդ թվում հայ-ադրբեջանական երկխոսության բազմամյա ջատագովներ Լեյլա և Արիֆ Յունուսներին՝ նրանց մեղադրելով լրտեսության, դավաճանության, խարդախության և հարկերից խուսափելու մեջ: Ձերբակալվել են նաև այլ հայտնի ակտիվիստներ, կամ նրանց հաշիվները սառեցվել են:
Ադրբեջանը և Լեռնային Ղարաբաղի հայկական ուժերը հայտնել են, որ հուլիսի 30-ից օգոստոսի 4-ը ընկած ժամանակահատվածում զոհվել է 18 զինվոր, գրում է Ֆրեյզերը՝ նկատելով, որ պաշտոնական թվերը հաճախ չեն համապատասխանում իրականությանը: Սա լուրջ լարվածություն էր սահմանին՝ հաշվի առնելով, որ տարեկան միջինը զոհվում է շուրջ 30 մարդ՝ հիմնականում դիպուկահարների հարվածից կամ ականի վրա պայթելու հետևանքով:
Այս լարվածությունն առաջ եկավ 2004թ. հրադադարից 20 տարի անց, ինչը հակամարտությանը վերջ տալու առաջին քայլն էր, գրում է Ֆրեյզերը: Բայց հետագա քայլերը՝ զորքերի հետքաշում, խաղաղապահների տեղակայում և փախստականների վերադարձ, երբեք տեղի չունեցավ: Էթնիկ հայկական զորքերը շարունակում են պահել Լեռնային Ղարաբաղը, որը անկախություն հռչակեց Ադրբեջանից, ինչպես նաև Ադրբեջանի տարածքի 7 հարակից շրջաններ: Ադրբեջանը նավթից ստացված իր շահույթն օգտագործել է երկրի ռազմական բյուջեն ավելացնելու վրա՝ անցյալ տարի այն հասցնելով 3.7 մլրդ դոլարի, ինչը 20 անգամ ավել է, քան մեկ տասնամյակ առաջ: Օգոստոսի 7-ին Twitter-ում նախագահ Ալիևը ընդգծեց իր մտադրությունը՝ հետ բերել կորցրած հողերը՝ ասելով, որ «վերջին տարիներին մեր ձեռք բերած ռազմական տեխնիկան և զինամթերքը թույլ են տալիս իրականացնել ցանկացած առաջադրանք», հիշեցնում է Ֆրեյզերը:
Լարվածության պատճառը մեծապես այն է, որ բանակցային գործընթացում անհետացել են բոլոր հեռանկարները: 1990-ականների սկզբին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի միջնորդությամբ իրականացվող բանակցությունները 2011թ. հետո որևէ առաջընթաց չեն գրանցել: Հայաստանը և Ադրբեջանը դրանց տապալման մեջ փոխադարձաբար միմյանց են մեղադրում: Բաքուն նաև որոշակիորեն պատասխանատու է համարում Ռուսաստանին, որը պահանջում է ռուս խաղաղապահներ տեղակայել՝ անվատանգություն ապահովելու համար: 600 հազար փախստականներ բեռի տակ կռացած և տարածքի 14 տոկոսը կորցրած Ադրբեջանը 2012թ. հետո ասում է, որ բանակցություններն ընդհանուր առմամբ սառեցված են:
Ինչպես է ուկրաինական ճգնաժամը բարդացնում իրավիճակը Լեռնային Ղարաբաղում
Ուկրաինական ճգնաժամը խորացնում է հույսի բացակայության զգացողությունը: Ռուսաստանի կողմից Ղրիմի բռնակցումը ի չիք են դարձնում այն սկզբունքները, որոնց շուրջ Ադրբեջանն ու Հայաստանը համաձայնվել էին բանակցել. ուժի չկիրառում և տարածքային ամբողջականություն: Դա Ադրբեջանին առաջարկում է, որ նա նույնպես կարող է արագ հարձակում ձեռնարկել կորցրած տարածքները հետ ստանլու համար՝ ստանալով միայն սահամանափակ միջազգային դիմադրություն:
Երբ Ադրբեջանը լսեց, որ ԵՄ-ը և ԱՄՆ-ը հաստատուն կերպով պաշտպանում են Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականությունը, նա ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեայում դեմ քվեարկեց Ռուսաստանին: Ադրբեջանը հույս ուներ այդ ձայնն օգտագործել՝ հիշեցնելու Արևմուտքին Լեռնային Ղարաբաղի հարցով ՄԱԿ ԱԽ 4 բանաձևերը, որոնք 1993թ. հետո այդպես էլ չեն իրագործվել: Բայց այժմ շատերը Բաքվում հիասթափված են, որ ԵՄ/ԱՄՆ ջանքերը սահմանափակ արդյունք տվեցին, և դա համարում են ևս մեկ ապացույց առ այն, որ Արևմուտքն անկարող է երաշխավորել տարածքային ամբողջականության սկզբունքը:
Բացի այդ, Ռուսաստանի կողմից Ղրիմի գրավումը թուլացնում է ինքնորոշման իրավունքը, ինչը Ադրբեջանը և Հայաստանը համաձայնվել են, որ պետք է լինի կարգավորման երրորդ սկզբունքը: Ռուսաստանի կողմից մարտի 19-ին Ղրիմի հանրաքվեի ակնհայտ և լիակատար շահարկումը արմատախիլ են անում այն ամբողջ գաղափարը, որ նման ընտրությունները կարող են օգտագործվել որպես ինքնորոշման գործողություն, օրինակ, որպես Լեռնային Ղարաբաղի հարցը լուծելու ջանքերի մի մաս:
Ռուսաստանի կողմից Ղրիմի բռնակցումը խոչընդոտում է Լեռնային Ղարաբաղի խաղաղության գործընթացին նաև մեկ այլ կողմից: Կրեմլի ռազմական ներխուժումն ակնհայտորեն խախտեց 1994թ. Բուդապեշտի հուշագիրը, որում Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը և Միացյալ թագավորությունը Ուկրաինային անվտանգության երաշխիքներ տվեցին իր հետխորհրդային միջուկային զինանոցից հրաժարվելու դիմաց: Դա ցույց է տալիս, որ հազիվ թե Հայաստանն ընդունի նման երաշխիքներ իր զբաղեցրած տարածքներից հրաժարվելու դիմաց:
Շղարշ ավտոկրատների համար
Ռուսաստանի համար, հակամարտության սրման ամառվա այս ալիքը օգնեց շեղել ուշադրությունն Ուկրաինայի հարավ-արևելքից, որտեղ ուկրաինական զորքերը հաջողության են հասնում Կրեմլին հավատարիմի ուժերի դեմ: Մոսվան շատ արագ կերպով իրեն հայտարարեց միակ խաղաղարար՝ հավաքելով Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահներին Սոչիում: Այդ քայլով նա շրջանցեց Լեռնային Ղարաբաղի հարցով միջազգային միջնորդության՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի, այդ թվում ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի կառավարութան ջանքերը: Սա կարող է ծանոթ թվալ. 2008թ., երբ Ռուաստանը ներխուժեց Վրաստան, նա դարձյալ իր վրա վերցրեց հայ-ադրբեջանական բանակցությունները՝ մասնակիրորեն հաջողության հասնելով Ռուաստանի ազդեցությունը վերահաստատելու հարցում: Այս ամառ Լեռնային Ղարաբաղում իրավիճակի սրումը Մոսկվային մեկ այլ հնարավորություն է տալիս Հարավային Կովկասում խաղաղություն կամ պատերազմ հաստատելու իր ունակությունները ցուցադրելու համար, կարծում է Ֆրեյզերը:
Պատերազմը նաև որոշակի շղարշ է ապահովում նախագահ Ալիևի համար՝ Ադրբեջանի ՀԿ-ների և լրագրողների նկատմամբ բռնաճնշումների ճանապարհին: Ապրիլին լրագրող Ռաուֆ Միրկադիրովը արտաքսվեց Թուրքիայից և անմիջապես ձերբակալվեց Բաքվում՝ մեղադրվելով Հայաստանի օգտին լրտեսության մեջ: Հուլիսի 30-ին, չնայած թույլ առողջական վիկակին, բանտ ուղարկվեց Ադրբեջանի ամենահնչեղ իրավապաշտպաններից մեկը՝ Լեյլա Յունուսը: Նրա ամուսինը՝ Արիֆ Յունուսը, որն ամբողջ աշխարհում հարգված է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության և իսլամի ոլորտում իր աշխատանքով , բանտարկվեց օգոստոսի 5-ին: Իրավապաշտպաններ Ռասուլ Ջաֆարովը և Ինթիգամ Ալիևը ձերբակալվեցին օգոստոսի առաջին շաբաթին: Միջազգային դոնորների կամ նրանց գործընկերների տեղի գրասենյակների դեմ հետաքննություն է սկսվել, կամ նրանց հաշիվները սառեցվել են:
Հայաստանում ՀԿ-ների նկատմամբ թշնամանքն այդքան էլ խորը չէ, կարծում է Ֆրեյզերը, բայց երկիրն այսօր առավել շատ, քան երբևէ, կախված է Ռուաստանից, և Հայաստանում նկատվում են Մոսկվայի կողմից առաջնորդվող ճնշումների տարրեր:
Այս ամառ լայնածավալ պատերազմի վերսկսկման համար պայմանները շատ ավելի ուժեղ էին, քան երբևէ 1990-ականների վերջից: Չնայած տարածաշրջանում մյուս ճգնաժամին՝ Վաշինգտոնի, Բեռլինի, Լոնդոնի, Փարիզի և այլ խոշոր մայրաքաղաքների կառավարությունները չպետք է արհամարհեն Լեռնային Ղարաբաղը, եթե նրանք ցանկանում են ունենալ այդ տարածաշրջանում խաղաղություն և կայունություն հաստատելու գոնե այնքան հնարավորություն, որքան ունեն այսօր Ուկրաինայում:
