«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է քաղաքագետ Կայծ Մինասյանը (Ֆրանսիա, Փարիզ):
– Մայիսի 28-ին տոնում ենք առաջին հանրապետության օրը: Ի՞նչ պետություն ունեինք այն ժամանակ, ի՞նչ ունենք այսօր։
– Համեմատության համար ես առաջարկում եմ չորս բնութագիր: Համատեքստը, քաղաքական նախագիծը, իշխանության գաղափարը, քաղաքական ղեկավարների պրոֆիլը։
1/ Համատեքստը․ հայերին հաջողվեց բացառիկ պայմաններում 1918 թ. հիմնել ազգային պետության հիմքերը: Հատուկ համատեքստում (Ցեղասպանությունից հետո և Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում) Հայաստանը գտավ իր տեղը աշխարհաքաղաքական քարտեզի վրա: Հայաստանի 1-ին հանրապետությունը երկարատև գործընթացի արդյունք է, որի ծագումը սկսվում է 18-19-րդ դարերից: Իրենց պատմության մեջ առաջին անգամ հայերը վերածվել են հանրապետության: Դա միապետություն կամ կայսրություն չէ, այլ ազգային պետություն: 1991 թվականին ծնված հայկական պետությունը առաջին հանրապետության և Խորհրդային Հայաստանի ժառանգորդն է: Նա ծնվել է պատերազմի համատեքստում, բայց, ի տարբերություն 1918 թվականի հանրապետության, 1991 թվականի հանրապետությունը ուներ իրական քաղաքական կենտրոն և ինստիտուտների փորձ:
2/Քաղաքական նախագիծը․ 1918 թվականի հանրապետությունը հիմնադրվել է պետության քաղաքական և ազգային վերածննդի նախագծի վրա: Ծրագիրը բաղկացած էր տնտեսական զարգացմանը սոցիալական և մշակութային վերածննդի հետ կապելուց: Պատահական չէ, որ Քաջազնունու և Խատիսյանի կառավարությունները պնդում էին մշակութային կյանքը և ստեղծեցին առաջին համալսարանը Երևանում, երբ հայերը մեծ ցավի մեջ էին: 1991 թվականից մինչև 2018 թվականը Հայաստանի ղեկավարները չեն պաշտպանել որևէ խոշոր նախագիծ: Ոչ մի ազգային ամբիցիաների նախագիծ: Եթե կար մեկը, թույլ տվեք դա ցույց տալ: Ոչինչ չի արվել պետությունը վերակառուցելու տերմինի ժամանակակից իմաստով: Ո՞րն էր Հայաստանի ազգային նախագիծը: Չկար:
3/ Իշխանության գաղափարը․ Հայաստանը 1918-ին ստեղծեց ինքնիշխան, ինստիտուցիոնալացված պետական իշխանություն՝ իշխանությունը տարանջատելու և՛ կառավարության, և՛ հասարակության միջև սոցիալական պայմանագիր կնքելու գաղափարով: 1991 թվականից մինչև 2018 թվականը Հայաստանը շարունակեց ռեժիմի, այլ ոչ թե պետության գաղափարը: Երեք նախագահները (Լևոն Տեր Պետրոսյան, Ռոբերտ Քոչարյան և Սերժ Սարգսյան) իրենց պահում էին որպես Խորհրդային Հայաստանի իշխանության ժառանգներ, և ոչ թե նման էին 1918 թ. պետության: Հայ կոմունիստների և գոյություն ունեցող երեք ռեժիմների միջև ուժի գործելակերպի խզում չեղավ: Մինչդեռ անհրաժեշտ կլիներ վերամիավորվել 1918-1920 թվականների առաջնորդների ոգով: Հետևաբար՝ վերջին բնութագիրը:
4/ Քաղաքական ղեկավարների պրոֆիլը․ 1918-ից առաջնորդների սերունդը շինարարներ էին, մինչդեռ 1991 թվականից մինչև 2018 թվականը կործանիչներ էին: 1918-ից դաշնակցականների և այլոց առաջնորդները տիտաններ էին, հին ռեժիմի առաջնորդները 1991-ից 2018 թվականներին թալանչիներ էին:
Մարդիկ, որոնք ստեղծեցին այս առաջին հայկական պետությունը 1918-ին, շինարարներ էին (Մանուկյան, Վրացյան, Դրո, Խատիսյան, Ահարոնյան, Կուլթաթանյան և այլն): Նրանք ծառայեցին ազգին և իրենք հասանելի դարձան պետությանը: Նրանք բոլորն էլ ստեղծեցին պայմաններ ինքնիշխան պետության համար՝ վարչակազմ, տարածք, սահմաններ, քաղաքական կենտրոն, հարկաբյուջետային, տնտեսական, մշակութային և կրթական քաղաքականություն: Խնդրում եմ, մի՛ համեմատեք 1918 թվականի դաշնակցականներին 1998-2018 թվականների հետ, նրանք ունեն նույն անունը, բայց նույն կազմակերպությունում չեն: 1918-ի դաշնակցականների առաջնորդները երբեք չէին համագործակցելու կոռումպացված անձանց հետ, մինչդեռ, Հայաստանի ՀՅԴ-ն հին ռեժիմի մաս է կազմում և պատասխանատվություն է կրում Հայաստանի թալանի մեջ: Կրկնում եմ. Հայաստանի ՀՅԴ-ն չի պարունակում դաշնակցականներ, այլ կուսակցականներ: Հրավիրում եմ ձեզ կարդալ Անդրանիկ Պողոսյանի նամակը՝ պահանջելով լուծարել ՀՅԴ-ն Հայաստանում:
– Հաճախ է նշվում, որ հեղափոխությունը փակեց նաև երրորդ հանրապետության էջը, արդյոք այդպե՞ս է, թե՞ նախկին բարքերով շարունակում ենք ապրել։
– Թույլ տվեք ուղղել մի կարևոր բան: Հաճախ Հայաստանում հայկական պետությունը ներկայացված է հետևյալ կերպ. առաջին հանրապետություն (1918-1920), երկրորդ հանրապետություն (1920-1991), երրորդ հանրապետություն (1991-2015), չորրորդ հանրապետություն 2015 թվականից: Սա լուրջ սխալ է, այս սխալն ահռելի հետևանքներ է ունենում անհատների վարքի վրա: Ինքնիշխանության չափանիշն ամենակարևորն է՝ հաշվի առնել հանրապետության թիվը Հայաստանի պատմության մեջ. առաջին հանրապետություն (1918-1920), երկրորդ հանրապետություն (1991-2015), երրորդ հանրապետություն 2015 թվականից: Խորհրդային Հայաստանը ինքնիշխան պետություն չէր: Այն չպետք է համարվի երկրորդ հանրապետություն, որովհետև պետությունը սովետական էր, ոչ թե անկախ: Քանի դեռ ջանք չի գործադրվում ԽՍՀՄ-ից հեռանալու համար, քաղաքական պրակտիկան և հավաքական մտայնությունը չեն փոխվի: Սա թավշյա հեղափոխության ցցի է: Մենք պետք է դուրս գանք հետխորհրդայնությունից: Զարմանալի է տեսնել, որ սովետականության դեմ պայքարող ՀՅԴ-ն Հայաստանում կազմակերպություն է, որը ցանկանում է պահպանել հետխորհրդային համակարգը, մինչ նոր Հայաստանը ցանկանում է լքել այն: Թավշյա հեղափոխությունը բարեսիրտ եղավ հին ռեժիմի ուժերի հետ, երբ տրամաբանությունը կցանկանար լուծարել Հայաստանի թալանի համար պատասխանատու բոլոր կողմերին՝ նոր հիմքեր դնելու համար։
Որովհետև, ևս մեկ անգամ մենք պետք է ունենանք այն իրազեկությունը, որը պատասխանատվություն կբերի Հայաստանի թալանի համար 1991 թվականից մինչև 2018 թվականը: Նախկին երեք նախագահները պատասխանատու են. Լևոնը ժառանգեց կոռուպցիայի համակարգը սովետական դարաշրջանից, Ռոբերտը դա արդյունաբերացրեց, Սերժը՝ նորմալացրեց: Բարեբախտաբար, թավշյա հեղափոխությունն ուներ STOP ասելու արժանապատվության այս քաջությունը:
– Արդյոք այսօր Հայաստանն ինքնիշխա՞ն երկիր է, ի՞նչ է պակասում լիարժեք ինքնիշխանության հաստատման համար:
– Երկու մեկնաբանություն ունեմ։
1/ Պետություն ստեղծելու համար կարևոր է հարկ ստեղծել: Ոչ հարկ, ոչ պետություն: Դա սոցիալական պայմանագրի հիմքն է: 1918-1920 թվականներին Հայաստանը ձեռնամուխ էր եղել պետությունը կառուցելու հարկաբյուջետային քաղաքականության նախագծին: Բայց հին ռեժիմը (Հանրապետական կուսակցություն և ՀՅԴ) հարկայինի համար բացարձակապես ոչինչ չի արել: Արդյունք. պետություն չկար, բայց միջնադարյան ռեժիմի ժառանգորդ էր հայկական նախարարների համակարգը: Անթույլատրելի վերադարձ:
2/ Հայաստանի քաղաքական զարգացումը հիմնված է ինքնիշխանության երկու տրամաբանության վրա՝ մի կողմից Հայաստանում Ռուսաստանի շարունակականության տրամաբանություն: Այն ֆունկցիոնալ տրամաբանություն է, որտեղ Հայաստանը դառնում է գործիք, որը ձեռնտու է Հայաստանում ռեժիմին (Լևոն, Ռոբերտ, Սերժ)՝ Ռուսաստանի տրամադրության տակ:
Մյուս կողմից՝ Հայաստանի հզորացման տրամաբանություն: Դա կառուցվածքային տրամաբանություն է, որտեղ Հայաստանը հիմք է դառնում մի ռեժիմի (Նիկոլի) ձեռքին, որը ծառայում է հայկական պետության: Առաջին դեպքում Հայաստանը նեոհովանավորչական, ավանդական և հիշատակի ռեժիմ է, բայց ոչ պետություն: Երկրորդ դեպքում՝ Հայաստանը ինքնիշխան, ժամանակակից և օրինական պետություն է: Թող հայերն ընտրեն իրենց ուզածը. Ըստ երևույթին, նրանք ասում էին՝ այո, ինքնիշխան Հայաստանին: Մտավորության փոփոխությունը անդառնալի է և դա լավ է, հատկապես երիտասարդների շրջանում։
– Ո՞րն է Սփյուռքի դերակատարությունը, պետության կայացման համար ինչքանո՞վ է օգնել Սփյուռքը, արդյոք հեղափոխությունից հետո տեսնո՞ւմ են Սփյուռքի գործուն աջակցությունը։
– Ամեն ինչ կա վերանայման, ամեն ինչ վերափոխելու համար Հայաստան-Սփյուռք հարաբերություններում: Կովկասահայության և Օսմանյան կայսրության, Հայաստանի և Սփյուռքի հայերի պատմությունները պետք է միավորվեն: Սա պահանջում է խոշոր բարեփոխումներ և ուժեղ ժեստեր:
Ես տալիս եմ հինգ օրինակ.
ա) 2020 թվականի մայիսի 28-ին կամ օգոստոսի 10-ին (Սևրի պայմանագրի հարյուրամյակ) Երևանը պետք է պահանջի վերադարձնել արտերկրում թաղված 1918 թվականի առաջին հանրապետության բոլոր առաջնորդներին՝ Ահարոնյան, Խադիսյան, Վարանդյան, Վրացյան, Կուլխաթանյան, Տեր-Մինասյան և այլն: Սա կամրապնդի հայկական պետության ազգային հիմքերը և կապը առաջին հանրապետության և ներկայիս հանրապետության միջև:
բ) Դեռևս մայիսի 28-ին կամ օգոստոսի 10-ին, Երևանը պետք է ուղղակիորեն և անվերապահորեն տրամադրի Հայաստանի քաղաքացիությունը Սփյուռքի բոլոր հայերի համար: Դա ուժեղ ժեստ կլիներ՝ ի նպաստ Նիկոլ Փաշինյանի համահայկական նախագծի:
գ) Ժամանակն է ստեղծելու հայատյացության կազմակերպություն՝ միաժամանակ ոգեշնչվելով Ֆրանկոֆոնիայի կողմից: Այս նոր լեզվական կազմակերպությունում կլիներ նախագիծ`մեր հայերենը վերափոխելու և երկու բարբառներից (արևելյան և արևմտյան) հայերենը հարստացնելու, նույնիսկ եթե անհրաժեշտ լինի դրանք խառնել: Ժամանակակից պատմության մեջ Սիմոն Զավարյանը հաճույքով խառնեց երկու լեզուներն իր գրություններում և միջամտություններում, քանի որ լեզվական միասնությունը ազգային ինքնության վերածննդի հիմքն է:
դ) Հրատապ է ստեղծել Հայաստանում 2-րդ պալատ (Սենատ), ստեղծել Սփյուռքի համաշխարհային կոնգրես և Հայաստան վերադարձի ազգային գործակալություն (դեպի Հայաստան)։
ե) Ժամանակն է, որ հայերը պատասխանատվության ենթարկեն միջազգային հանրությանը: Աշխարհը ստիպված է վճարել իր պարտքը հայերի առջև: Քանի որ միջազգային հանրությունը պատասխանատվություն է կրում մեր ողբերգության մեջ 1915-1923 թվականների միջև: Աշխարհը պետք է վճարի:
Սրանք Հայաստան-Սփյուռք կապի նորացման որոշ օրինակներ են: Նախագծերի պակաս չկա, և ոչ էլ գաղափարներ: Դեռ պետք է ունենանք ժողովրդավարական, արդար և միացյալ հայկական պետություն ստեղծելու կամք:
