«Առաջին լրատվական»-ի Real Politik հաղորդաշարի հյուրն է ՀՀՇ վարչության անդամ Երջանիկ Աբգարյանը:
– Մենք գտնվում ենք նախընտրական թեժ հանգրվանում: Եվրամիությունը, ԱՄՆ-ը, Ռուսաստանը հետևում են հայաստանյան իրադարձություններին: Մենք էլ թևակոխել ենք նախընտրական փուլ, և արդարացված կամ չարդարացված` տարբեր վերլուծաբաններ և դիտորդներ ներքին քաղաքական զարգացումները կապում են հենց արտաքին քաղաքական ուժերի հետ: Ընդհանրապես մեր երկրի ներքին զարգացումները որքանո՞վ են պայմանավորված դրսի ուժերի ազդեցությամբ և որքանո՞վ կարող է արտաքին աշխարհը ուղղակի ազդել ներքաղաքական գործընթացների վրա:
– Ես կարծում եմ` նրանք Հայաստանի ներքին զարգացումների վրա հիմնականում երկու ուղղությամբ կարող են ազդեցություն բանեցնել: Առաջինը՝ գործակալների, և երկրորդ՝ նրանց միջոցով, որոնք Հայաստանում բարձր պաշտոններ են զբաղեցնում: Այդպիսի հնարավորություն ունի Ռուսաստանը: Մեզնից այլևս մեծ շահեր չունեն, որպեսզի ջանքեր թափեն և դրանց վրա ազդեն, քանի որ ստեղծվել է ինչ-որ մի իշխանական կառույց, որը կատարելու է այն, ինչ իրենց պետք է: Այսինքն` եթե եվրոպական որևէ երկրի պետք է, որ Հայաստանում հայտարարվի կոռուպցիայի դեմ պայքարը, ապա դա արվում է:
– Կարծում եք՝ եվրոպացիները հետևողակա՞ն չեն լինելու և որևէ ձևով հաշվետվություն չե՞ն պահանջելու, այսինքն` այս ամբողջը իմիտացիոն հարթության վրա՞ է:
– Հայաստանում որպեսզի նորմալ զարգացումներ տեղի ունենան, որպեսզի երկիրը զարգացման նորմալ ընթացք որդեգրի` շահագրգռված է միայն հայ ժողովուրդը: Ո՛չ մեր բարեկամ երկրները, ո՛չ հակառակորդները, ո՛չ չեզոքները շահագրգռվածություն չունեն, որ Հայաստանում լավ լինի: Առավել խոշոր խաղացողներին Հայաստանը ոչ մի հարցում չի կարող խանգարել: Տարածաշրջանային կայունությանն էլ չի կարող խանգարել, որովհետև Հայաստանը որևէ քաղաքականություն չի վարում, բացի ժամանակ շահելը: Հայաստանը տարածաշրջանի համար դարձել է վտարյալ երկիր: Նա տարածաշրջանային, միջազգային ծրագրերի չի մասնակցում: Այստեղ կարևոր հարցը այն է, որ Հայաստանը չուներ բնական լծակ հարևանների վրա ազդելու համար, նույնիսկ արհեստական լծակ ստեղծելու համար պայքարի մեջ չմտավ:
– Բայց այդ լծակներն ինչ-որ ձևով հանձնեց երրորդ երկրներին, օրինակ` Վրաստանին:
– Վրաստանը շահեց բոլոր միջազգային ծրագրերում՝ ՏՐԱՍԵԿԱ, «Կարս-Բաքու-էրզրում», հիմա գալիս է Nabucco-ն: Հայաստանը կարող էր մասնակցել դրանց և այդ նույն պտուտակը իր ձեռքին ունենալ:
– Իսկ Ղարաբա՞ղը…, որովհետև ձեր հակառակորդներն ու ընդդիմախոսներն ասում են, որ դուք քարոզչություն եք անում:
– Երբ 1988 թվականին սկսվեց շարժումը, առաջին երկու տարում քննարկվեց՝ իրավակա՞ն հարթության վրա պետք է հարցը գնար, թե՞ քաղաքական: Սկզբում հարցը գնաց իրավական հարթության վրա, ընտրվեց Ազգերի ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքը: Նշեմ, որ դա մեզ հարմար էր հատկապես պատերազմի ժամանակ, որովհետև պատասխանատվության հարցեր կային, և բանը հասավ մինչև Լիսաբոն: Բայց Լիսաբոնից առաջ հետաքրքիր իրադարձություններ կատարվեցին: 1990թ. Փարիզի խարտիայում նշվեց, որ չպետք է հասկանալ Ազգերի ինքնորոշումը իբրև անջատում, կարող է երկու սահմանների ներսում ազգերը ինքնորոշվեն: Բուդապեշտում հաջողվեց ճանաչել Ղարաբաղը որպես բանակցային կողմ, դրանից հետո այլ տեղերում հարցը նորից դրվեց, որ ինքնորոշումը չպետք է հասկանալ անպայման անջատում, իսկ 1996-ին արդեն շատ կոնկրետ իրենք դրեցին այդ հարցը:
– Փաստորեն մենք միայնա՞կ ենք ամբողջ միջազգային հանրության առաջ:
– Ինչ պետք էր անել միայնակ չմնալու համար: Ստացվում է՝ իրավական կողմով հարցը չի լուծվում, որը մենք ենք ուզում, իսկ ինչ մեզ են առաջարկում` անընդունելի է: Հարկավոր է գնալ երրորդ ճանապարհով. ո՞րն է այդ ճանապարհը: Ճանապարհ, որի հենց սկզբից հայկական ամբողջ հետադիմությունը միավորվեց… Ադրբեջանի հետ մենք պայմանավորվում ենք, որոշակի շրջաններ վերադարձնում ենք և ստանում ենք այն համաձայնագիրը, երաշխիքներով, որ ճանապարհները չեն փակվելու և այլն:
– Այսինքն` «Պատերազմ, թե խաղաղություն» հոդվածի հիմնական տրամաբանության շրջանակներում. ամենասուր հարցերը թողնվում են ապագային:
– Այնտեղ շատ նրբություններ կան: Եթե նման լուծումը իրականանար, ապա 25 տարի կամ 30 տարի անորոշ ժամանակով հետաձգվում էր հարցի կոնկրետացումը: Հարցը ժամանակի ընթացքում ինքն իրեն ուտում է: Սրությունը ամբողջ աշխարհի առաջ կորցնում է:
– Ձեր ընդդիմախոսներն ասում են, որ դուք Ղարաբաղը ծախում եք: Սերժ Սարգսյանը իր նախընտրական ելույթներից մեկում ասում էր, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը գալիս է հենց այդ ծրագրով, Ղարաբաղը ծախելու համար: Ի՞նչ անել այդ դեպքում:
– Պարզ է, որ Ղարաբաղը ծախելու մասին խոսք չէր կարող լինել, այլ ռեալ քաղաքական լուծում էր և ադրբեջանցիների հետ գրեթե համաձայնեցված:
– Դա այն ժամանակ էր, երբ Ադրբեջանը բավական թույլ էր:
– Այն ժամանակ նրանք սկսեցին հայտարարություններ անել, որ դա մեր առաջին քայլն է պահանջատիրության իրականացման գործում, ոչ մի թիզ մենք չենք զիջի, մեզ դավաճաններ անվանեցին: Եթե պնդեինք ժամանակին, Ադրբեջանը կհամակերպվեր այդ դրությանը: Նավթը կվերջանար, բոլոր տեսակի գործակալական և ոչ գործակալական խեղաթյուրումները իրագործվում էին այդ քաղաքականության դեմ: Դա միակ ռեալ քաղաքականությունն էր, և հիմա արդեն դժվար է այդ գծի մեջ մտնել, որովհետև ժամանակը կորսվեց:
– Այսօր սերունդ է աճել, որը նաև ընդունակ չէ համակերպվել ձեր մատնանշած տարբերակի հետ: Մի սերունդ, որը բավական ագրեսիվ տրամադրություններ է կրում, հանրության մեկ այլ շերտ բավական առաջադեմ և հանդուրժող է, բայց դժվար է այն, ինչ որ 97 թվականին հնարավոր էր: Ունենք Ադրբեջանի նման հարևան, որի հետ պատերազմի մեջ ենք գտնվում, որը բյուջեով նախատեսված 10 անգամ ավելի ռազմական ծախսեր ունի ամրագրված: Նրանք օժտված են անհամաչափ առավելությամբ: Ի՞նչ պետք է անել:
– Սրանով ցույց տրվեց, որ ժամանակ շահելու պահանջը հիմնովին սխալ էր: Անձինք, որոնք քաղաքական կամք ունեն, կարող են հարցը լուծել: Լևոն Տեր-Պետրոսյանը ասում էր` մենք ոչ թե լավի և վատի մեջ ենք ընտրություն դնում, այլ վատի և վատթարագույնի: Հիմա վատթարագույնը ավելի է շատացել: Երբ ասում են` ոչ մի թիզ հող չենք զիջելու,- և մինչև հիմա էլ ասում են,- այդ դեպքում փոխզիջումը ո՞րն է, բանակցությունների ուզո՞ւմ եք գնալ, ասում են` պատրաստ են բանակցությունների, եթե դուք փոխզիջման մտադրություն չունեք, ինչի եք գնում բանակցությունների: Եթե մեր ժողովուրդը հանդուրժում է կամ ինչ-ինչ չափով տիրապետում է քաղաքականությանը, ինչ-ինչ հարցեր հաշվի առնելով` կկարողանան դեմ դիմաց նստած խոսել մարդկանց հետ: Քաղաքականությունը վերջիվերջո առևտուր է: Սակայն դուրս է գալիս այդ տեխնոլոգիաներից հայկական քաղաքական միտքը ընդհանրապես գաղափար չունի: Օրինակ` ռուսական բազան. բավական չէ մենք կերակրում ենք, գազի գինն էլ նրանք մեզ լավություն են համարում, եթե մեկ տարի չավելացրեցին կամ էլ Հայաստանի բյուջեից են կոմպենսացնում: Այս մարդիկ ստրուկի և տիրոջ հարաբերակցությամբ են համագործակցում:
– Վերջերս ռուսական մամուլում սփռվեց տեղեկատվություն, որ եթե Ռուսաստանը ցանկանում է Ադրբեջանի հետ կնքած Գաբալայի ռադիոտեղորոշիչ կայանի վարձակալության պայմանագիրը 2012-ին երկարաձգել առնվազն 10 տարով, ապա ամեն տարվա համար Ադրբեջանի պահանջով պետք է վճարի 300 միլիոն դոլար, որը 10 տարի առաջ 7 միլիոն էր:
– Մինչև անցյալ տարի 7 միլիոն էր: Ոչ մի երկիր ԱՊՀ-ում, երբ իր տարածքում ռուսական բազա է բացում` լինի Ղրղզստանը, Տաջիկստանը, Ադրբեջանը, բոլորն էլ անպայման վերցրել են: Տաջիկստանը ստանում է 250-300 միլիոն դոլար, Ղրղզստանը` 250 միլիոն: Եթե նայում ենք էֆեկտիվության առումով` ես ավելի շատ հակված եմ գնահատել, որ Ադրբեջանը գինը բարձրացրել է, որպեսզի ռուսները թողեն գնան: Չնայած որ Ադրբեջանի քաղաքական ներկայությունը շատ ավելի կարևոր է, քան ռազմական: Մեր երկրում երբեք հաշվի չի առնվել, թե ինչքանով է էֆեկտիվ օտարերկրյա բազայի գոյությունը: 90-ական թվականների սկզբին էլ, 80-ականների վերջին էլ և մինչև հիմա, իբր Թուրքիան հարձակվելու է Հայաստանի վրա:
– Բայց եղավ այդպիսի սպառնալիք, ձեր իշխանությունը դիմեց Ռուսաստանին:
– Ո՛չ, նման բան ուղղակի տարածել են: Դա բացարձակապես անհիմն է: 93 թվականին, երբ Մոսկվայում կրակում էին Սպիտակ տան վրա, այդ ժամանակ թուրքերը մեր սահմանի վրա իրենց տարեկան զորավարժություններն էին անցկացնում: Թուրքերը, երբ որ տեսնում են Ռուսաստանում անկայունություն է Հայաստանի սահմանի ուղղությամբ ինչ-որ քայլեր են ձեռնարկում:
– Այդ դեպքում, ինչո՞ւ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի իշխանությունը որոշեց ռուսներին ետ բերել Հայաստան:
– Ռուսներին ետ բերելու խնդիր չկար: Այն ժամանակ վախը կար: Այսօրվա դատողությունը այն ժամանակվա մասին ընդամենը ժամանակներ անցնելու հետևանք է: Կարծում եմ` ներկայումս ռուսական բազան Հայաստանին պետք չէ:
– Իսկ անվտանգության ի՞նչ համակարգում պետք է գտնվի:
– Անվտանգության միջազգային որևէ համակարգում, որը ընդհանրապես կբացառի այս տարածաշրջանում հակասությունների առաջացում երկրների միջև:
– Ակնարկո՞ւմ եք ՆԱՏՕ-ն:
– Ինչու ոչ: Ես գտնում եմ, որ ընդհանրապես ժողովուրդների անվտանգությունը շատ ծանր, կարևոր բան է, և դու պետք է բռնես այն կողմը, որը ուժեղ է:
– Մանավանդ` եթե Վրաստանը և Թուրքիան նույն ճանապարհով են ընթանում, Հայաստանը բավական լուրջ ընտրության առջև է կանգնելու, և Ռուսաստանի հենակետ լինելով` մենք նաև թույլ չենք տալու տարածաշրջանում անվտանգության այն ռեժիմը, այն համակարգը, որը կարող է կայունություն ապահովել նաև ներքին ժողովրդավարության հաշվին, որովհետև ՆԱՏՕ-ն նաև ներքին կարևոր քաղաքական բաղադրիչ է իր մեջ պարունակում, Հայաստանը կառանձնանա, և ավելի կսրվի վիճակը, և ՀԱՊԿ անդամ լինելով` մեծ հաշվով, չենք նպաստի տարածաշրջանային անվտանգությանը:
– Չեմ կարծում, որ եթե Հայաստանը ՀԱՊԿ-ից դուրս գա, բացի հայ-ռուսական հարաբերություններից` այլ սրումներ լինեն: Ռուսական տերությունը զարգացել է իր հարևանների հաշվին, և ռուսների մոտ արդեն այն տպավորությունն է, որ դրանք իրենց օրինական կալվածքներն են: Մենք պետք է դա հաղթահարենք, իսկ դա հաղթահարելու համար կամ պետք է չեզոքություն հայտարարել ինչ-որ առումով, որը ռեալ չէ, բայց միևնույն ժամանակ, եթե մենք ուզում ենք անկախ լինենք, մեզ համար զարգացման հնարավորություն ստեղծվի, որպեսզի մեր երկիրը կապված չլինի այն հանգամանքի հետ, որ երկիրը անպայման պետք է ղեկավարեն «կոմպրոմատ» ունեցողները, հանցագործները: Այսինքն` Ռուսաստանը Հայաստանին սիրում է նրա համար, որովհետև նրա ղեկավարության վրա «կոմպրոմատների» հզոր բազա ունի: Սկսած 90-ական թվականների սկզբից, վերջացրած հոկտեմբերի 27-ով և այլն: Եթե Ռուսաստանը այդպիսի քաղաքականություն այստեղ չվարի` ժողովրդին ծայրաստիճան աղքատության մատնող հանցագործներով, այդ դեպքում կարելի է նաև Ռուսաստանի հետ լավ հարաբերություններ ունենալ, թեկուզ անվտանգության առումով այնուամենայնիվ կասկածում եմ, որ ՀԱՊԿ-ն համաշխարհային մակարդակով իրենից բան է ներկայացնում: Այսօր 4-5 հազար ռուսներ կան Հայաստանում: Նրանց մի մասը սահմանապահ է: Թուրքական երրորդ բանակի դեմ` 60 հազար անձնակազմ ունեցող, լավագույն տեխնիկայով օժտված, ՆԱՏՕ-ի չափանիշներով, ի՞նչ կարող է անել: Սրա պատասխանը ռուսական գլխավոր շտաբը տալիս է. պատերազմական իրադրության առաջացման դեպքում Հարավկովկասյան ռազմական ստորաբաժանումները պետք է վերադառնան Հյուսիսային Կովկաս: Այդ դեպքում մենք ինչի՞ հույսին ենք թողնվում, եթե սա է ռուսական անվտանգությունը, որ ապահովում է Հայաստանի համար: Սա փաստ է, որ պատերազմական իրավիճակ առաջանալու դեպքում ռուսական զորքերը լքելու են Կովկասը: Այժմ ռուսները Իրանի իրադրության սրման հետ կապված դեկտեմբերի սկզբից ծառայողների ընտանիքներին դուրս են բերել Հայաստանից: Այլ քայլեր են կատարում, որի մեջ կան վտանգավոր քայլեր, օրինակ` ռուսները տարածում են, որ Հայաստանին օգնության հասնելու համար մենք ստիպված ենք միջանցք բացել Վրաստանով կամ Վրաստանը բաժանում են մասերի, Ջավախքի առանձնանալու մասին են խոսում: Այսօր Հայաստանը ոչ մի շահ չունի այն աղմուկ-աղաղակից, որ առաջանում է ռուս-հայկական հարաբերությունների հետ կապված:
– Հայաստանի ներքաղաքական կյանքը որքանո՞վ է ազդված Ռուսաստանից: Մի կողմից ունենք իշխանություն, որը, ըստ ձեզ, իմիտացիոն հարաբերությունների մեջ է Արևմուտքի հետ, բայց ազդված է ռուսական քաղաքական գծի թելադրանքից, բայց ունենք ընդդիմություն, որը կարծես այնքան էլ չի տարբերվում այս քաղաքական գծից և առաջնորդվում, ուղղորդվում է Ռուսաստանից: Չե՞ք կարծում, որ այստեղ լուրջ խնդիր կա, այսինքն` հանրությունը քաղաքական վեկտորի իմաստով չունի ընտրություն:
– 1990-91թթ. Ռուսաստանի հետ լավ հարաբերությունների մեջ էինք, քաղաքական մակարդակով գործընկերային հարաբերություններ էին: Ներկա ընդդիմությունը նպատակ ունի, որ նման հարաբերությունները վերականգնվեն: Խոսքը ՀԱԿ-ի մասին է: Հարաբերությունները պետք է անկեղծ լինեն, միմյանց պետք է վստահել և չանել այնպիսի քայլեր, ինչպես գույք պարտքի դիմաց անօրինական գործարքը, անօրինական և՛ իր միջազգային մակարդակով, և՛ մեր Սահմանադրության առումով: Այսինքն` ՀԱԿ-ը Ռուսաստանի հետ հարաբերությունը կայունացնելու համար որդեգրել է այնպիսի քաղաքականություն, որը եղել է նախկինում: Այսինքն` առողջ, փոխադարձ շահերը ճանաչելու հիման վրա կառուցված քաղաքականություն և ոչ թե հավատարիմ շան կեցվածքով:
