Դեռ մօտաւոր անցեալին, Սփիւռքը ենթակայ էր ինքնութեան կորուստի շրջապատի հասկնալի առանց ճիգի կատարուած նախայարձակումներու, բայց դեռ տոկալու եւ տեւելու կամքը հզօր էր, շնորհիւ ազգային լեզուի տիրական ներկայութեան, հայկական կառոյցներու հանդէպ նախանձախնդրութեան, հայրենիքի ամբողջացման հեռանկարի եւ ազատագրուած Հայրենիք (ոչ միայն Հանրապետութիւն) վերադարձի:
Հայրենահանման հետեւանք ծանօթ սփիւռքը այսօր նկարագիր փոխած է, երբեք լուրջ քննարկման չենթարկուող Հայաստանի Հանրապետութենէն եւ մասամբ ալ խորհրդային նախկին հանրապետութիւններէն տեղի ունեցած եւ շարունակուող աղէտ-արտագաղթի բազմերես հետեւանքներով: Այս աղէտ-արտագաղթը որպէս նախայարձակում սփիւռքի դէմ, տապանաքար դրած է վերադարձի փիլիսոփայութեան վրայ, որ տոկալու եւ տեւելու ոգեկանութիւնն էր: Երբ Հայեր զանգուածային կերպով հայրենիք կը լքեն, հտպիտի թափահարում կը դառնայ վերադարձի մասին խօսուած ճառը: Արտագաղթողը չունի վերադարձի փիլիսոփայութիւն, վերադառնալու առաջադրանքով դուրս չէ եկած երկրէն, եւ այս կամաւոր հրաժարումը հոգեկան վարակ է նաեւ հայրենհանուածներու սփիւռքին համար: Այս հարցը այցելութիւններու եւ շքանշաններու տուչութեան հրավառութիւններով հեռանկարային լուծում չի գտներ: Երեւոյթին դէմ թումբ կանգնելու քաղաքականութիւնը կը բացակայի, համապատասխան վերաբերում չի ճշդուիր: Բայց մենք կարծէք դադրած ենք հեռանկարային միտումներ ունենալէ եւ միութեան քարոզներով կ’օրօրուինք եւ կ’օրօրենք:
Իրապաշտութիւնը դուռն է իմաստութեան:
Սփիւռքը այսօր իր աշխարհագրական ցրուածութեամբ արդէն յոգնակի է: Իսկ այդ յոգնակիի ներքին կապերը կ’ապրուին չնչին փոքրամասնութիւններու կողմէ: Ինքնախաբէութիւն է խորհիլ որ սփիւռքները միացնող կապերը են ինչպէս անոնք էին անցեալին: Այնքա՜ն հզօր են ցրւումի ալիքը, ազգային լեզուի, մշակոյթի եւ ինքնութեան ազդակի դերի նուազումը: Իսկ այդ ազգային լեզուն, սփիւռքի պարագային, հայրենահանուած ժողովուրդի արեւմտահայերէնն էր, որ այսօր ենթակայ է ոչ միայն շրջապատի այլազան լեզուներու պարտադրած օտարումներուն (aliénation), այլ նաեւ սովետահայերէն դարձած արեւելահայերէնի՝ բառապաշարին եւ ուղղագրութեան, հեռատեսիլով, այցելութիւններով, զանգուածային արտագաղթի հետեւանքով, մակերեսային հայրենասիրութենէ բխած կապկումներով:
Թանգարան մը այցելութեան ընթացքին, ուր հայ գեղանկարիչի ցուցահանդէսը կը տեւէր քանի մը շաբաթէ ի վեր, Էւրի քաղաքին մէջ, տնօրէնութեան կողմէ պատի մը վրայ գրուած տող մը կարդացի. Une civilisation sans mémoire n’en est pas une (Conseil de l’Europe). Կը թարգմանեմ այս ընդհանրական իմաստութիւնը, զոր լսել պէտք է գիտնալ. «Առանց յիշողութեան քաղաքակրթութիւն մը այդպիսին չէ» (Եւրոպայի Խորհուրդ): Հայկական սփիւռքը, սփիւռքները, ցարդ քաղաքակրթութեան մը ժառանգորդներն էին, ունէին իրենց յիշողութիւնը. բռնագրաւուած հայրենիք, լեզու, գրականութիւն: Այսօր այդ ժառանգութիւնը ամէն օր քիչ մը աւելի կ’ամփոփուի հետզհետէ նեղցող շրջանակի մը մէջ, կը փոխարինուի կարգախօսներով եւ «ծագումով հայ» ըլլալու ոչինչ նշանակող դատարկաբանութեամբ: Իսկ լեզու, գրականութիւն, պատմութիւն ազգային նկարագրով արուեստներ յիշողութիւն են, եւ սփիւռքները աստիճանաբար կը կորսնցնեն այդ յիշողութիւնը, քաղաքակրթութիւն ստեղծելու անատակ կը դառնան, քանի որ առանց յիշողութեան քաղաքակրթութիւնը անհեթեթութիւն է: Հայածնունդներու կողմէ ստեղծուած եւ շրջապատի ժառանգութիւն ըլլալու կոչուած քաղաքակրթութինը ազգային ժառանգութիւն չէ, պիտի չըլլայ ազգային յիշողութիւն:
Մեր պատմութեան սեւ եւ դժնդակ օրերուն, Հայաստանեայց Եկեղեցին, Վահան Թէքէեանի ներշնչուած բառերով, «նաւահանգիստ մըն էր ծփուն», ուր կրնայինք խարիսխ նետել, կապուիլ, չտարուիլ արեւելքէն եւ արեւմուտքէն փչող մրրիկներով: Այսօր նախայարձակման ենթակայ է նաեւ այդ պատնէշը, այդ նաւահանգիստին մեզ կապող ամուր պարանները կտրատողներ կան, ապազգային եւ ապազգայնացնող ուժեր, որոնք եկեղեցին կը շփոթեն այս կամ այն երկրի հիմնարկներու հետ, ենթակայ են ազգէն եւ եկեղեցիէն դուրս օրէնքներու: Խօսքը չի վերաբերիր միայն անհարազատ շարժումներու, ինչպիսիք են աղանդները: Բայց նաեւ փառասիրութիւնները, չխոստովանուող շահախնդրութիւնները, նոյնիսկ ամենէն ցած մակարդակի: Այլեւս չենք ընդվզիր անգամ, երբ անհատներ կամ նոյնիսկ կազմակերպութիւններ, կ’ուզեն հեղինակազրկել Հայաստանեայց Եկեղեցին եւ անոր աւագ դէմքերը, իրենց պզտիկ անձերուն փառաւորումը հետապնդելով, քանի որ յաճախ պարպուած ենք ինքնութիւն կերտող բազմերես յիշողութենէ, որպէս հետեւանք անգիտութեան:
Դիմակները պէտք է վար առնել, առանց ճկունութիւն խաղալու, առանց խուսանաւումներու, հիմնուելով ազգային հարազատ յիշողութեան եւ անկէ բխած արժէքներու վրայ:
Այլապէս արեւուն տակ տեղ չի մնար նոյնիսկ մեր մանր ու անբովանդակ փառասիրութիւններուն:
Լուսանկարում` 2009թ. Սերժ Սարգսյանի` հայ-թուրքական արձանագրությունների կապակցությամբ Փարիզ կատարած այցի առթիվ բողոքի ակցիայի ժամանակ:
Յակոբ Պալեան
Փետրուար 13
