«Առաջին լրատվական»-ի Realpolitik հաղորդաշարի հյուրն է 1992-95թթ. ՀՀ նախագահի հատուկ հանձնարարություններով դեսպան, 1994-95թթ. Հայաստանի ԱԱԾ ղեկավար, Տարածաշրջանային հետազոտությունների կենտրոնի ավագ փորձագետ Դավիթ Շահնազարյանը:
– Պարոն Շահնազարյան, ինչպե՞ս կգնահատեք Հայաստանի ներքաղաքական կյանքում վերջին զարգացումները, հատկապես՝ փետրվարի 12-ին տեղի ունեցածն ու դրան հաջորդած իրադարձությունները, նաև հայտնի քաղաքական ուժի նահանջը, և՝ ի՞նչ եք կանխատեսում առաջիկայում:
– Վերջին տարիների ընթացքում ոչ իշխանական ուժերի, ԲՀԿ-ի վերաբերյալ իմ տեսակետները ես բավական ծավալուն ներկայացրել եմ մամուլում, տվել շատ խիստ քաղաքական գնահատականներ: Չեմ ուզում կրկնվել:
– Այդ գնահատականների համար Ձեզ մեղադրում էին ընդդիմադիր դաշտը տրոհելու կամ ոչ իշխանական եռյակի գործողությունները խանգարելու մեջ:
– Այսինքն՝ որ ես նպաստել եմ ոչ իշխանական բևեռի տապալմա՞նը. սա ընդունում եմ որպես հաճոյախոսություն և դա չեմ էլ թաքցրել: Ասել եմ, որ դա ահավոր երևույթ է Հայաստանի քաղաքական դաշտի համար: Բոլոր ասածներս ուղղակիորեն ապացուցվեցին: Միայն մեկ փաստ բերեմ՝ Հայաստանում հեղափոխական ճանապարհով իշխանափոխություն հնարավոր է իրականացնել միայն Մոսկվայի պատվերի առկայության դեպքում: Մյուս դեպքերում, Ռուսաստանը դա համարելու է «գունավոր հեղափոխություն» ու զորք է մտցնելու, ինչի մասին արդեն հայտարարվել է ՀԱՊԿ-ի անունից: Իմիջիայլոց, փետրվարի 12-ին հաջորդած օրերին ռուսական մամուլում հայտնվեցին հոդվածներ, որոնք ԲՀԿակենտրոն բևեռը անվանեցին որպես «գունավոր հեղափոխության» ձգտող: Կարծում եմ, որ դա ամենամեծ հարվածն էր:
– Փետրվարի 12-ի վերաբերյալ հնչում են կարծիքներ, որ Սերժ Սարգսյանի ելույթը հակասահմանադրական էր: Դուք ի՞նչ եք կարծում:
– Կարելի է քաղաքական տարբեր գնահատականներ տալ, բայց որևէ մեկը մատնացույց չի արել, թե որ հատվածն էր Սահմանադրության այսինչ կետին հակասում:
– Իսկ երևույթին ինչպե՞ս եք վերաբերվում՝ երբ իշխող կուսակցության ղեկավար Սերժ Սարգսյանը հանդես է գալիս ոչնչացնող ելույթով իր գլխավոր մրցակից կուսակցության առաջնորդի վերաբերյալ:
– Ես Սերժ Սարգսյանի ելույթին և Գագիկ Ծառուկյանի անունից տարածված պատասխան փաստաթղթին վերաբերվում եմ այնպես, ինչպես մեր հասարակության մեծամասնությունը, որ համաձայն է երկու փաստաթղթերին էլ ու պատրաստ է երկուսն էլ միաժամանակ ստորագրել: Առաջին ու ամենակարևոր հետևությունն այն է, որ ԲՀԿակենտրոն կառույցը հասարակական որևէ աջակցություն չուներ: Որևէ մեկը ինքնուրույն դուրս չեկավ փողոց, հասարակությունը հավասարապես բացասաբար է վերաբերվում թե իշխանությանը, թե այդ կառույցին: Այսինքն՝ հասարակությունն այս անգամ իր այս պասիվ կեցվածքով ցույց տվեց, որ երկու բևեռներն էլ հասարակությանը վերաբերվում են որպես կենսաբանական զանգվածի: Հասարակությունը այս և շատ ուրիշ քայլերով ցույց տվեց, որ հասարակական, այլ ոչ թե կենսաբանական զանգված է: Այդ բևեռի ինքնաոչնչացմամբ ապացուցեց, որ այնտեղ որևէ քաղաքական բովանդակություն չի եղել և չէր էլ կարող լինել: Այն, ինչ կա՝ տուրբոլենտություն է ընդդիմադիր դաշտում: ԲՀԿ-ն ավելի ահավոր ավանդույթներ ստեղծեց, քան իշխանությունը. այսպես՝ քաղաքական բանավեճից ընդհանրապես խուսափելը, այսպիսի կարգախոսի առաջմղումը՝ եթե քեզ համար առաջին կարգախոսը այս իշխանությունը տապալելը չէ, ուրեմն, դու այս իշխանության հետ ես: Հասարակությունը ցույց տվեց, որ այդպես չէ:
Քաղաքական դաշտում առկա տուրբոլենտությունը, իմ կարծիքով, երկար չի պահպանվի: Քաղաքական ուժերը հասկանում են, որ առաջնահերթ պետք է լինեն քաղաքական նպատակներն ու գաղափարախոսությունը: Ընդ որում՝ այդ երկուսի մեջ էլ կարևորագույն մաս են կազմում թե ներքին քաղաքականությունը, թե արտաքին կողմնորոշումը: Կարծում եմ, որ առաջիկայում ընդդիմադիր դաշտում երեք ուղղվածության քաղաքական ուժեր կձևավորվեն: Առաջինը կլինի ակնհայտ պրոռուսական, երկրորդը՝ այնպիսին, որ արտաքին քաղաքականությունում մերժում է թե եվրոպական, թե ռուսական ընտրությունը: Եվ երրորդը, հուսով եմ, կձևավորվի իսկապես ժողովրդական հիմքի վրա ու եվրոպական ուղղվածությամբ: Հստակ պետք է հասկանանք՝ անկախ նրանից, թե ինչ տեղի կունենա ընդդիմադիր դաշտում, կուսակցությունները պետք է ընդունեն այնպիսի քաղաքական կատեգորիա, ինչպիսին քաղաքական պատասխանատվությունն է: Ներկայումս քաղաքական պատասխանատվությունն ընտրություններն են, Հայաստանում այդ ինստիտուտը գոյություն չունի, բայց անկախ դրանից քաղաքական պատասխանատվությունը պետք է ընդունել: Այն նպատակները, որոնք հռչակել ես, բայց չես իրականացնում, դրա մասին ևս պետք է հայտարարել, ու պետք է հասկանալ, որ մենք հիմա կոլբայի մեջ չենք: Ընդդիմությունը, իշխանությունը գուցե ավելի շատ, իրեն պատկերացնում է կոլբայի մեջ, աշխարհից կտրված: Մենք հիմա գտնվում ենք օրեցօր ու ժամառժամ փոփոխվող աշխարհում, և մեզ սպասվում են առաջին հերթին արտաքին, ապա եւ ներքին մարտահրավերներ: Իսկ ինչ կլինի ԲՀԿ-ի հետ, կարծում եմ, որ դա ոչ մեկը չի կարող ասել:
– Բայց Կոնգրեսը կա:
– Կոնգրեսի մասին չեմ ուզում խոսել: Իսկ արդյոք ԲՀԿ-ին կհաջողվի՞ պահպանել կամ ստեղծել գաղափարական հենք՝ դա ժամանակը ցույց կտա, որովհետև իմ համոզմամբ՝ ստեղծվում է նոր կուսակցություն և ոչ թե զրոյից, այլ բացասական պոտենցիալով: Անկախ նրանից, թե ինչ տեղ կզբաղեցնի քաղաքական դաշտում կամ խորհրդարանում, ԲՀԿ-ն պետք է կարողանա ամբողջովին ազատվել քոչարյանական թե մարդկային, թե քարոզչական ակտիվներից, որովհետև ԲՀԿ-ի հիմնական խնդիրներից մեկը եղել է թե ներքին, թե արտաքին քաղաքական ոլորտներում Քոչարյանի կառավարման շրջանի ոչ միայն արդարացումը, այև ֆետիշացումը, : Այն, ինչ տեղի է ունեցել՝ համարում եմ դրական Հայաստանի համար, քանի որ հնարավորություն է ստեղծվել: Ինչ խոսք, իշխանությունը փորձելու է վերակենդանացնել ինչ-որ ուժերի, վերահսկելի դարձնել բոլոր այդ երեք ուղղությունները, բայց այստեղ արդեն ընտրողին է պետք ներկայանալ առանց խաբելու, որովհետև փորձը ցույց տվեց, որ ԲՀԿ-ն և այդ ամբողջ ԲՀԿ-ամետ կառույցը շատ ավելի էր գործումստվերում, քան իշխանությունը:
– Ռոբերտ Քոչարյանին քաղաքական գործընթացներից այլևս դո՞ւրս ենք դնում մինչև 2017թ., որովհետև նա կարծես հենվում էր եռյակի, մասնավորապես ԲՀԿ-ի վրա:
– Քոչարյանը ԲՀԿ-ն ստեղծել էր, որպեսզի այն նախևառաջ 2007-ի խորհրդարանական ընտրություններում հաղթեր: Իհարկե, քարոզչական ակտիվներ կարծես այսօր գոյություն չունեն, բայց ինչպես կարելի է ամբողջովին դուրս դնել 4 մլրդ դոլարից ավելի կարողություն ունեցող, մեր ժողովրդից միլիարդներ թալանած մի անձի, ով անթաքույց տենչում է վերադառնալ իշխանության: Նա մնալու է հանցագործ գործոն, բայց առայժմ պետք է փորձինոր ռազմավարություն մշակել: Ես նրան դուրս մղված չէի համարի, այդ վտանգը միշտ էլ կա:
– Ներքաղաքական թեման չի կարող շրջանցել Սահմանադրական փոփոխությունների վերաբերյալ հարցը: Ի՞նչ վերաբերմունք ունեք արդեն հրապարակված հայեցակարգի նկատմամբ և այն տեքստի, որը պետք է ամբողջացնի հայեցակարգը:
– Կարող եմ բազմաթիվ փաստարկներ բերել հօգուտ և ոչ պակաս ազդեցիկ փաստարկներ բերել ընդդեմ նոր սահմանադրության: Այն, ինչ առայժմ հրապարակվել է՝ քննարկման ենթակա չէ, քանի որ սահմանադրությունը ամբողջական փաստաթուղթ է, որի հետ հայեցակարգը կարող է և կապ չունենալ, իսկ ինչպես գիտենք՝ «սատանան մանրուքների մեջ է»: Իշխանությունը ոչ մի փաստարկ չի բերել, թե ինչու է ուզում փոխել սահմանադրությունը: Կկարողանա՞ իշխանությունը համոզել հասարակությանը, մեզ բոլորիս, անձամբ ինձ, որ դա արվում է ոչ թե ՀՀԿ-ի, այլ Հայաստանի Հանրապետության համար: Կասկածում եմ, չի կարողանա:
– Կասկածնե՞ր ունեք:
– Լրջագույն կասկածներ ունեմ, որ դա արվում է ինչ-որ այլ նպատակներով: Ինչու չէ՝ Հանրապետականի իշխանությունը հավերժացնելու համար: Չնայած իշխանությունը ինչ-որ կերպ կցանկանա ցույց տալ, որ օրենքը, թեկուզ թեթևակի, Հայաստանում գործում է է: Եվ վերջիվերջո՝ ինչքան հանդուրժողականություն կցուցաբերի իշխանությունը քննարկման ժամանակ առաջարկությունների հանդեպ: Ես այսօր որևէ հիմք չեմ տեսնում, որպեսզի կողմ լինեմ այդ փոփոխություններին:
– Որովհետև Դուք կողմ եք նախագահական կառավարման:
– Ոչ, կողմ լինելով խորհրդարանական կառավարման: Ես դա միշտ ասել եմ: Կարող եմ ներկայացնել խորհրդարանական կառավարմանը համապատասխանող սահմանադրության նախագիծ, որը կլինի շատ ավելի վատը, քան կիսանախագահականը: Դա իրավական փաստաթուղթ է, որտեղ ամեն մի ստորակետ ունի նշանակություն, և դա շատ կարևոր է ընդդիմության համար, որովհետև ընդդիմությունը պետք է գործի սահմանադրության շրջանակներում, իսկ իշխանությունը, ինչպես գիտենք, մշտապես եղել է սահմանադրության և ստեղծողը, և խախտողը: Ուստի այսօր դեռ ոչ մի հիմք չեմ տեսնում ու չեմ կարծում, որ այս դիրքորոշումս կփոխվի, որ կողմ լինեմ սահմանադրական փոփոխություններին: Թեև կարծում եմ, որ բոլոր քաղաքական ուժերը, անկախ նրանից, թե ինչ են նախօրոք որոշել, պետք է ակտիվորեն մասնակցեն քննարկումներին, բայց այն ժամանակ, երբ տեքստը լինի, հայեցակարգը քննարկելու հարց չի:
– Մարտի 13-ին Լուկաշենկո-Նազարբաև-Պուտին հանդիպում է նախատեսված, որին հրավիրված չէ Սերժ Սարգսյանը: Ըստ ՀՀ ԱԳ փոխնախարարի պարզաբանման՝ հանդիպմանը քննարկվելու են բացառապես այս երեք երկրների միջև առկա խնդիրները՝ փորձելով դրանց լուծումը գտնել, և դա չի առնչվելու Հայաստանին, այնտեղ ԵՏՄ-ի օրակարգ դրված չէ: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այս փաստին:
– Որքան էլ այս բացատրությունը տարօրինակ է, բայց մոտ է իրականությանը: Իրար հետ հաշիվներ ունեն մաքրելու: Դա աննորմալ երևույթ է, բայց ենթագիտակցորեն նրանք բոլորն էլ հասկանում են, որ Հայաստանն այդտեղ լրիվ անգլուխ մարմին է և անկեղծ ասած՝ դա ինձ ուրախացնում է, որովհետև մենք մտել ենք մի ժամանակահատված, երբ աշխարհում չեն գործում միջազգային իրավունքի և անվտանգության նորմերը: Մենք ամեն օր փոփոխվող աշխարհում ենք ապրում, և բացարձակապես պատրաստ չենք դիմագրավելու այն ահավոր սպառնալիքները, որ կուտակվում են մեր գլխին, արդեն իսկ կան: Դրական եմ գնահատում, համարում եմ լավ լուր, որ մենք չենք մասնակցելու Մարտի 13-ի հանդիպմանը, որովհետև ցնցումային այս ժամանակահատվածը պետք է օգտագործենք նվազագույն կորուստներով դուրս գալու համար:
– Գուցե մեզ որպես խորթ անդա՞մ են դիտարկում:
– Բայց մենք այնտեղ իսկապես խորթ ենք, բարեբախտաբար: Մեր աշխարհագրական դիրքից շատ են բողոքում, բայց շատ լավ աշխարհագրական դիրք է Ռուսաստանի հետ ընդհանուր սահման չունենալը: Իհարկե, դա դատապարտված, մեռելածին, խիստ ժամանակավոր կառույց է: Ինձ անգամ թվում է, որ այդ կառույցը ավելի շուտ կտապալվի, քան Ռուսաստանի ներկայիս իշխող ռեժիմը:
– Ցեղասպանության ոգեկոչման 100-ամյա տարելիցին ընդառաջ Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների հարցը օրակարգում է: Արձանագրությունների ետկանչը ԱԺ-ից ինչպե՞ս եք գնահատում և հարաբերությունների ինչպիսի՞ զարգացումներ եք կանխատեսում:
– Այստեղ երկու գործոն կա. առաջինն ակնհայտ է՝ դա ինչ-որ իմաստով պատասխան էր Էրդողանի կողմից նախաձեռնված Գալիպոլիի ճակատամարտի միջոցառումները կազմակերպելուն: Դա առնվազն տգեղ, անընդունելի քայլ էր Էրդողանի կողմից, որովհետև իրականում Գալիպոլիի ճակատամարտում դեսանտը ափ է իջել ապրիլի 25-ին, այլ ոչ թե 24-ին: Եվ երկրորդը՝ հուսով եմ, որ Սերժ Սարգսյանը դրանով բացահայտ ուղերձ էր ուղարկում Էրդողանին, որ Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները կամ հետագա զարգացումները չեն կարող հիմնվել Ցյուրիխյան արձանագրությունների վրա: Հույս ունեմ, որ այդ ուղերձը ևս կար:
– Այսինքն՝ եթե Հայաստանն ու Թուրքիան երբևէ վերադառնան հարաբերություններ հաստատելու բանակցային սեղանի շուրջ, ապա այս արձանագրությունները որևէ դերակատարություն չե՞ն կարող ունենալ:
– Դա եղել է իմ հիմնական փաստարկներից մեկը, որով դեմ եմ եղել Հայաստան-Թուրքիա Ցյուրիխյան արձանագրություններին` ասելով, որ դրանք լրջագույն խոչընդոտ են հանդիսանալու հետագայում հարաբերություններ հաստատելու համար, որովհետև դրանք ուղղված են անցյալին, այլ ոչ ապագային: Դա անցյալի շուրջ համաձայնության գալու ինչ-որ փորձ է, ինչը բացարձակ աբսուրդ է: Գլխավոր խոչընդոտը տեսնում եմ Թուրքիայում նաեւ Էրդողանի հետ կապված: Նախորդ Թուրքիան, նկատի ունեմ Քեմալական Թուրքիան, լրիվ ուրիշ պետություն էր: Այսօր Էրդողանի Թուրքիան նոր Թուրքիա է, որտեղ, իմ կարծիքով, գոյություն ունի մի այսպիսի լրջագույն խնդիր՝ Էրդողանը ավելի շուտ քաղաքական գործիչ է, քան պետական: Քեմալական Թուրքիայում ավելի մեծ թիվ էին կազմում պետական գործիչները: Էրդողանի համար չափազանց կարևոր են ընտրություններն ու ձայները: Կարծում եմ, որ նման հնարավորություններ գուցե առաջանան ապրիլի 25-ից հետո, սա պայմանական եմ ասում, բայց իրականում դրանք կարող են առաջանալ Թուրքիայում հունիսին կայանալիք ընտրություններից հետո:
– Կարծում եք, որ Թուրքիայում խորհրդարանական ընտրությունները կարո՞ղ են որակական փոփոխություններ բերել արտաքին քաղաքականության մեջ:
– Ընտրությունները փոփոխություն չեն բերելու, վստահ եմ, որ Էրդողանի կուսակցությունը մնալու է միակ իշխող կուսակցություն, բայց, իհարկե, ընտրություններից հետո հնարավորություններն ավելի շատ են, որ Էրդողանը իրատեսորեն մոտենա բոլոր դրված խնդիրներին, ձևավորի այնպիսի արտաքին քաղաքականություն, որը Թուրքիան հիմա կարծես չունի: Մենք պետք է պատրաստ լինենք այդ զարգացումներին:
Բավականին աղմուկ բարձրացավ Ցեղասպանության համահայկական հռչակագրի շուրջ: Որ դա չի դառնալու Հայաստանի արտաքին քաղաքականություն՝ ակնհայտ է, ինչի մասին փաստորեն ասաց փոխարտգործնախարար Շավարշ Քոչարյանը իր հեռուստատեսային հարցազրույցում, որն, իհարկե, դրական երևույթ է: Մենք պետք է կարողանանք Հայաստան-Թուրքիա միջպետական հարաբերությունները տարանջատել հայ-թուրքական հարաբերություններից ու հասկանանք, որ Թուրքիայի հետ մեր հարաբերությունները չափազանց կարևոր են քաղաքական բաղադրիչով: Ավելին՝ մոտ ապագայում Ռուսաստանի ներկայությունը տարածաշրջանում կարճաժամկետ կուժեղանա, որը շատ մեծ վտանգ է մեզ համար, և որից, ցավոք, չենք կարող խուսափել: Այնուհետև, Ռուսաստանը դուրս կմղվի տարածաշրջանից, ու կառաջանա անվտանգության վակուում:
– Այսինքն՝ նոր տարածքներում նրանք կարող են ավելի ամրապնդվել: Օրինակ՝ Վրաստանն այսօր նման սպառնալիքի տա՞կ է, թե՞ ոչ:
– Բոլորը՝ Վրաստանն էլ, Հայաստանն էլ, Ադրբեջանն էլ, իսկ առաջին հերթին մենք ենք նման սպառնալիքի տակ: Ակնհայտ է, որ Ռուսաստանը դուրս է մղվելու տարածաշրջանից: Ի՞նչ է տեղի ունենալու: Առաջանալու է շատ մեծ վակուում, իսկ Արևմուտքն այսօր պատրաստ չէ այս վակուումը լցնել: Այն կարող է լցվել է քաոսով, ռուսական զենքով մինչև ատամները զինված Ադրբեջանի և իր դաշնակից Թուրքիայի առկայության պահմաններում: Չի բացառվում, այդ վակուումը փորձ արվի լցնել նաև ծայրահեղական իսլամով:
– Իսկ ղարաբաղյան կարգավորո՞ւմը:
– Շարունակում են հարձակումները ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի վրա: Եվրոպայում հայտարարել են Ղարաբաղի հակամարտությունը որպես ԵՄ-ի համար առաջնահերթ խնդիր: Երբ այստեղ Ռուսաստանի ազդեցությունը էականորեն փոքրանա, կարծում եմ՝ Արևմուտքը և տարածաշրջանային երկրները կփորձեն արագ կարգավորում պարտադրել ինչպես Հայաստանին, այնպես էլ Ադրբեջանին ու Ղարաբաղին: Մենք դրան էլ պետք է պատրաստ լինենք: Հենց դրա համատեքստում եմ տեսնում, որ Եվրոպան նման անթաքույց հետաքրքրություն է ցուցաբերում: Այդ պահը շատ վտանգավոր է մեզ համար, բայց մյուս կողմից՝ Արևմուտքը, կարծես, փորձում է ցույց տալ, որ ինքը պատրաստ կլինի անվտանգության վակուումը
