2010թ. հունիսին Հայաստանի կառավարության հրավերով առաջին անգամ փաստահավաք առաքելությամբ Երևան էր ժամանել ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների հարցով հատուկ զեկուցող Մարգարեթ Սեկագյան, ով հանդիպել էր ՀՀ իշխանություններին, ընդդիմությանը, ՀԿ-ներին, մոտ մեկ տասնյակ իրավապաշտպան կազմակերպությունների ներկայացուցիչների:
Մ.Սեկագյան այցելել էր «Էրեբունի» քրեակատարողական հիմնարկ, հանդիպել էր հիմնարկի պետի և մի քանի դատապարտյալների հետ, ինչպես նաև ուսումնասիրել նրանց պայմանները, հանդիպել էր արդարադատության նախարար Գևորգ Դանիելյանին, վարչապետ Տիգրան Սարգսյանին, ինչպես նաև մարտի 1-ի իրադարձություններից հետո անազատության մեջ գտնվող ընդդիմադիր գործիչների կանանց:
Վերջիններս Մ.Սեկագյայի հետ հանդիպմանը այնպիսի տպավորություն էին ստացել, որ ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների հարցերով հատուկ զեկուցողը իրենց հետ համակարծիք է Հայաստանում քաղբանտարկյալների առկայության հարցում։ ՄԱԿ-ի հատուկ զեկուցողը հանդիպել էր նաև մարտի 1-ի իրադարձությունների հետևանքով սպանվածների հարազատներին, ովքեր նրան ներկայացրել էին դատարանում բողոքարկելու պրոցեսը: Մ.Սեկագյան հայաստանյան այցի ավարտին հանդիպել էր նաև Հայ ազգային կոնգրեսի ներկայացուցիչների հետ:
Ամփոփելով իր այցը` Սեկագյան լրագրողների հետ հանդիպմանը հնչեցրել էր իր մտահոգությունները: Նա մտահոգիչ էր համարել Հայաստանում խաղաղ հավաքների ազատություն «լուրջ սահմանափակումները»: «Թեպետ իշխանությունների կողմից սահմանված կարգավորումը օրինական է, ես տեղեկություններ եմ ստացել իրավապահ մարմինների կողմից անհարկի և կամայական սահմանափակումներ կիրառելու մասին:
Ժողովրդավարական հասարակությունում խաղաղ, բաց, հրապարակային ցույցեր անցկացնելը պետք է հասու լինի բոլոր անհատներին` առանց անհարկի սահմանափակումների», ասել էր ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների հարցերով հատուկ զեկուցողը: Սեկագյան իր անհանգստությունը հնչեցրել էր լրագրողների նկատմամբ բռնությունների, հարձակումների դեպքերի կապակցությամբ. «Այս դեպքերը ի ցույց են դնում Հայաստանում անպատժելիության մշակույթի ակնհայտ առկայությունը: Այսօրինակ անպատժելիությունը, ըստ ամենայնի, սերտորեն առնչվում է ոստիկանության համակարգում արմատավորված խնդիրներին և անկախ դատական համակարգի բացակայությանը»: Նա կոչ էր արել իրականացնել «արագ և թափանցիկ հետաքննություն մարդու իրավունքների խախտման բոլոր դեպքերի վերաբերյալ»:
Անդրադառնալով 2008թ. մարտի 1-ի իրադարձություններին` ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների հարցերով հատուկ զեկուցողը նշել էր, որ նախագահական ընտրություններին հաջորդած ողբերգական դեպքերն ու սպանությունները չեն քննվել. «Մենք ցանկանում ենք, որպեսզի այդ դեպքերը քննվեն, բայց մենք խոսում ենք արագ և թափանցիկ քննության մասին»:
Մեկշաբաթյա այցից ստացած տպավորությունները, մտահոգություններն ու առաջարկությունները ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների հարցերով հատուկ զեկուցողը խոստացավ ներառել իր հատուկ զեկույցում, որը ներկայացվելու է ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհրդին:
Մեր ձեռքի տակ է` «Մարդու իրավունքների պաշտպանների իրավիճակի մասին» Հատուկ զեկուցող Մարգարետ Սեկագյայի զեկույցը, որում բավական ուշագրավ փաստեր են ներառված հայաստանյան իրականության արատավոր երևույթների առնչությամբ և արժե, որպեսզի մեր հասարակությունը տեղյակ լինի, թե միջազգային այս հեղինակավոր կազմակերպությանը ինչ ծավալուն և մանրազնին զեկույց է ներկայացվել:
Այսպես, զեկույցի`«Ընդհանուր համատեքստ, որում գործում են մարդու իրավունքների պաշտպանները» բաժնում նշվում է, որ Հայաստանի նորագույն պատմության առավել ողբերգական իրադարձությունները տեղի ունեցան 2008թ. փետրվարի 19-ին կայացած նախագահական ընտրություններից հետո, երբ Սերժ Սարգսյանը` գործող վարչապետը, ընտրվեց ՀՀ նախագահ: «Թեև հայտարարվել էր, որ պարոն Սարգսյանը հաղթել է ընտրություններում ձայների 52 տոկոսով, քաղաքական ընդդիմության խմբերը հրաժարվեցին ճանաչել արդյունքն ու կազմակերպեցին համաժողովրդական ցույցեր, որոնք վերաճեցին շարունակական բողոքի ցույցերի Երևան քաղաքի կենտրոնում: 2008 թ-ի Մարտի 1-ին, ոստիկանական ուժերը բռնությամբ ցրեցին ցուցարարներին: Տասը մարդ զոհվեց, որոնցից երկուսը ոստիկանության աշխատակիցներ էին, մինչդեռ, համաձայն զեկույցների, հարյուրավոր մարդիկ վիրավորվել էին:
Ձերբակալվեցին առնվազն 102 ցուցարարներ, և փաստագրվեցին դեպի ոստիկանական բաժանմունքներ տեղափոխման կամ նախնական կալանքի ընթացքում կալանավորվածների նկատմամբ վատ վերաբերմունքի ավելի քան 27 դեպքեր: Բացի այդ, ընդդիմության առնվազն 81 հայտնի քաղաքական գործիչներ և նրանց կողմնակիցներ ձերբակալվել էին 2008թ. մարտի 25-27-ը ընկած ժամանակահատվածում, որոնցից ոմանք նույնպես ենթադրաբար, ոստիկանական կալանքի ընթացքում ենթարկվել են վատ վերաբերմունքի: Ավելին` առկա են պատշաճ իրավական ընթացակարգերի փաստագրված խախտումներ, այդ թվում`մենախցային կալանավորումը և անձի` իր կողմից ընտրված փաստաբանին դիմելու ոչ բավարար հնարավորության ընձեռման փաստեր»: Զեկույցում նշվում է, որ միջազգային մի շարք կազմակերպություններ իրենց մտահոգությունը հայտնեցին մարտի 1-ի բռնությունների ու ձերբակալությունների, «խաղաղ ցուցարարների նկատմամբ ուժի կիրառման և ընդդիմադիր ցուցարարների ձերբակալությունների» վերաբերյալ:
Զեկույցում ասվում է, որ 2008թ. մարտի 1-21-ը հայտարարված Արտակարգ դրության ընթացքում ժամանակավորապես արգելափակվել է ընդդիմության գործողությունները լուսաբանող լրատվամիջոցների գործունեությունը, ինչպես նաև խորհրդարանի կողմից «Խաղաղ հավաքների մասին» ՀՀ օրենքում նոր, իրավունքները սահմանափակող փոփոխություններ ընդունվեցին: Ապա նշվում է, որ չնայած ԱԺ կոմից 2009թ. հունիսի 19-ին ընդունված համաներումը հանգեցրեց ազատազրկվածների մեծամասնության ազատ արձակմանը, մարդու իրավունքները պաշտպանող կազմակերպությունները և ընդդիմությունը հայտարարեցին, որ ընդդիմության մեկ տասնյակից ավելի կողմնակիցներ առայսօր մնում են բանտերում, և կոչ արեցին ճանաչել վերջիններին որպես քաղաքական բանտարկյալներ:
Սեկագյայի զեկույցում նշվում է, որ 2008թ. հունիսին, ՀՀ ԱԺ-ն ստեղծեց ԱԺ ժամանակավոր հանձնաժողով 2008թ. մարտի 1-2-ի դեպքերի հետաքննության համար: «Մասնավորապես, միջազգային կազմակերպությունները, միջազգային ոչ կառավարական կազմակերպությունները և տեղական իրավապաշտպան խմբերը բազմիցս քննադատել են 2008թ. մարտի 1-ի մահերի և մարմնական վնասվածքների պատճառների, ինչպես նաև վատ վերաբերմունքի և պատշաճ դատաիրավական գործընթացների խախտումների վերաբերյալ պնդումների նպատակաուղղված հետաքննության բացակայությունը: Կառավարությունը պնդում է, որ ոստիկանության կողմից ցուցաբերված վատ վերաբերմունքի դեպքերի վերաբերյալ մեղադրանքների բավարար հետաքննությունն արդեն իրականացվել է:
Որպես չլուծված խնդիր, այս և այլ մտահոգությունները, ներառյալ կոռուպցիան, դատական մարմինների կողմնակալությունը, լրատվամիջոցների անկախության բացակայությունը և հավաքների ու միություններ կազմելու ազատությունների սահմանափակումներն են որ ձևավորել են իշխանությունների նկատմամբ շարունակվող վրդովմունքը: Նրանցից շատերը, ովքեր հանդիպել են հատուկ զեկուցողին` իր առաքելության ընթացքում, նկարագրել են անպատժելիության և կոռուպցիայի համատարած զգացումը, որը մեծապես ազդել է Հայաստանի այն միջավայրի վրա, որի շրջանակներում գործում են մարդու իրավունքների պաշտպանները»:
Զեկույցում նշվում է, որ մասնավորապես, ԵԽԽՎ-ն և ԵԱՀԿ-ն են բարձրաձայնել 2008թ. մարտի իրադարձությունների մասին, ինչպես նաև բարեփոխումների կոչ արել: «Սակայն քննադատություն է արդեն հնչեցվել, որ այդ ջանքերը որոշ դեպքերում եղել են ապարդյուն: Վերջին տասնամյակում տեղ գտած, աստիճանական ֆինանսավորումը, որի զարգացումը մենք տեսել ենք, կենտրոնացած է եղել դոնորների կողմից ղեկավարված ծրագրերի վրա, քիչ շեշտ դնելով հաստատությունների կամ կարողությունների զարգացմանն ուղղված ծրագրերին` սահմանափակող ազդեցություն են ունեցել արդյունավետության և մարդու իրավունքների պաշտպանների աշխատանքի վրա կենտրոնանալու հնարավորության վրա», նշվում է զեկույցում:
«Մարդու իրավունքների խրախուսման ու պաշտպանության օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ շրջանակները» բաժնում ամրագրվում է, որ «Ժողովներ, հանրահավաքներ, երթեր և ցույցեր անցկացնելու» մասին ՀՀ օրենքն ընդունվել է 2004թ. ապրիլի 28-ին, սակայն այնուհետև ասվում է. «Օրենքը փոփոխվել է մի քանի առիթներով, հատկապես հետևելով քննադատությանը, որը հնչեցրել են Վենետիկյան հանձնաժողովը և ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ը, քանի որ որոշ դրույթներ պարտադրում էին հավաքների ազատության չարդարացված և չափազանց սահմանափակումներ»:
«Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակ» բաժնում նշվում է, որ 2008 թ. ապրիլին օմբուդսմենը ներկայացրել է հաշվետվություն 2008թ. մարտի հետընտրական բռնությունների վերաբերյալ, որում քննադատել է իշխանությունների կառավարումը և մատնանշել է մի շարք խախտումներ, որոնք կատարվել էին 2008թ. մարտի 1-ի ընթացքում և դրանից հետո: «Կառավարությունը, ցավոք, չի պատասխանել օմբուդսմենի զեկույցում բարձրացված հարցերին», ասվում է զեկույցում: «Մարդու իրավունքների մի քանի պաշտպաններ, որոնց հատուկ զեկուցողը հանդիպել է, թերահավատություն են հայտնել օմբուդսմենի գրասենյակի դերի ու արդյունավետության վերաբերյալ: Նրանց ընկալումն այն է, որ Գրասենյակը անկախ չէ և անպայմանորեն չի աշխատում մարդու իրավունքների պաշտպանների հետ», այնուհետև հավելվում է զեկույցում:
Հատուկ զեկուցողը մտահոգված է հասարակական տարածքներում հավաքների անցկացման սահմանափակումներով, մասնավորապս վերջին երեք տարիներին հիմնականում Երևանի Ազատության հրապարակում հանրահավաքներ անցկացնելու դիմումների մերժմանը: «Թեև 100 մասնակցից պակաս կուտակումները իրավաբանորեն չեն պահանջում թույլտվություն, միայն ծանուցում, գործնականում խաղաղ հավաքների իրավունքը հաճախ մերժվում է կամ ենթարկվում միջամտության»: Ապա զեկույցում ասվում է, որ խաղաղ ցուցարարներին պարբերաբար հետևում է ոստիկանությունը: «Պաշտպաններից շատերը, ովքեր պարբերաբար հավաքվում են 2008թ. մարտի իրադարձությունների անկողմնակալ հետաքննություն հայցելու նպատակով, իրենց ցույցերի ընթացքում ոստիկանության կողմից ենթարկվում են բանավոր վիրավորանքների: Լիազորված հանրահավաքների ընթացքում ոստիկանության կողմից սադրանքների մասին այս պնդումները սակայն, հերքվել են ոստիկանության կողմից»:
Հավաքները փակ տարածքներում ըստ զեկույցի` խոչընդոտվում են սկսած 2008թ. մարտից, և ՀԿ-ների դժվարությունները հավաքների տարածքների վարձակալման հետ կապված, ըստ ամենայնի, կրում են պարբերական բնույթ: «Շատ ՀԿ-ներ փորձում են կազմակերպել միջոցառումներ այնպիսի վայրերում, ինչպիսիք են հյուրանոցների ասուլիսի սենյակները, մերժում են ստացել տարածքների զբաղվածության պատճառով: Միայն 2009թ. հինգ նման դեպք են հաղորդել հատուկ զեկուցողին: Հիմնավորումը այն էր, որ Երևանի համաժողովների դահլիճների սեփականատերերը չեն ցանկանում վարձով տալ են իրենց տարածքները` խնդիրներից խուսափելու համար:
Այնուամենայնիվ, զեկուցվել է, որ հյուրանոցների աշխատակիցները որոշ ՀԿ-ների` դահլիճների վարձակալության տրամադրման յուրաքանչյուր դիմումի համար պետք է ստանան իշխանության հաստատումը: Հատուկ զեկուցողը մտահոգված է նման դեպքերով, երբ ոչ պետական դերակատարների կողմից անհայտ և չհիմնավորված պատճառներով խոչընդոտվում են պաշտպանների ազատությունները»: Մ.Սեկագյան զեկույցում մտահոգություն էր հայտնել, որ ներկայիս սահմանափակումները կարող են խստացվել գալիք տարիների ընթացքում, հատկապես 2012թ. խորհրդարանական ընտրություններից առաջ, ընթացքում և դրանից հետո:
Շարունակելի
