«Առաջին լրատվական»-ի Realpolitik հաղորդաշարի հյուրն է քաղաքագետ Նվարդ Մանասյանը:
-Մենք գտնվում ենք նախընտրական տարում, և վերջին երեք տարիների քաղաքական վայրիվերումները քաղաքական վերլուծության և գնահատականի կարիք ունեն: Այսօր մի այնպիսի հանգրվանի ենք հասել, որ կարծես ամփոփում ենք անցած երեք տարիները, որոնք բուռն էին քաղաքական տարբեր պրկումներով, զարգացումներով: Ինչպե՞ս կգնահատեք անցած շրջանը, որտե՞ղ ենք մենք գտնվում այս հանգրվանին:
– Իմ կարծիքն այն է, որ սա վերջակետի նման հանգրվան էր և ոչ` ստորակետային, որը պետք է շարունակություն ունենա՝ այն առումով, որ ավելի շատ բովանդակային և կառուցվածքային համակարգային փոփոխության շեմին ենք, երբ անձնավորվածությունը պետք է ապանձնավորվի, և քաղաքական դաշտը աստիճանաբար որդեգրի թեմատիկ դրսևորումներ: Դա նաև ենթադրում է, որ էլեկտորատը` ինքը, տրանսֆորմացիայի ընթացքի մեջ է: Մինչև 2008 թվականը գերակշռում էր մի էլեկտորատ, որն ընդհանրապես իր կառուցվածքով և իր տրամաբանությամբ ընդդիմադիր էր և անկախ ամեն ինչից` ընդդիմանում էր: Հիմա կա նաև հսկայական երիտասարդական ներուժ, որը դեռ պետք է բացահայտվի, բայց այդ երիտասարդական ներուժը արդեն հայտ է ներկայացրել` կացութաձև փոփոխելու: Քաղաքական ձևակերպումների առումով այդ մարդիկ, իհարկե, բանաձևումներ չունեն, սակայն հստակ հասկանում են, որ հարաբերությունները իրենց չեն բավարարում: Սա պետք է ստիպի քաղաքական ուժերին նաև որոշակիորեն վերադասավորվել և հաշվի նստել այդ գործոնի հետ, որովհետև մոտավորապես 500 հազար նոր սերնդի ներկայացուցիչներ կան, որոնք նաև 2008 թվականին տեսանելիորեն իրենց բողոքը ցույց տվեցին:
– Դուք կարծում եք, որ անձնային այդ պայքարը առաջիկայում տեղի՞ է տալու գաղափարական պայքարին, և ըստ Ձեզ՝ հաղթելու հնարավորություն ո՞ր գաղափարներն ունեն:
– Չեմ կարող գուշակություն անել, բայց կարծում եմ, որ որպես նորմալ հասարակություն՝ պետք է ունենանք քաղաքական դրսևորումների ամբողջ ներկապնակը և հիմնականում երկու ուղղություններով, նաև՝ դրանց համադրված լուծումներով՝ ազատական և շատ ավելի կոնսերվատիվ՝ պահպանողական, ազգայնական, ազգային անվտանգության ուղղություն ունեցող, և դա հավասարակշռվելու է, բնականաբար, ավելի ազատական միտումներ ունեցող ընտրազանգվածի, քաղաքական հայտի և կառույցների:
– Ըստ էության իշխող կոալիցիոն կուսակցությունները որևէ ձևով գաղափարական տարբերություններ գրեթե չունեն, որևէ ընտրողի համար ՀՀԿ-ին, ԲՀԿ-ին նախապատվություն տալը կամ ընտրություններին նրանցից որևէ մեկին ընտրելու նախապատվությունը այս կամ այն ուժին չի պայմանավորել գաղափարական բաղադրիչով: Դուք ինչպե՞ս եք պատկերացնում՝ դաշտի այն հզոր քաղաքական խաղացողները ինչպե՞ս են տրանսֆորմացվելու այս նոր քաղաքական իրավիճակին:
– Ընդհանրապես կազմակերպված կառույցները՝ թե կուսակցություն, թե հասարակական կազմակերպություններ, դուրս են գալիս ընտրազանգվածից, հասարակությունից, և նաև հակառակը՝ այդ երկուսը իրենց տեսլականներով իրար ինչ-որ առումով փոխլրացնում են, որոնք նաև միջնորդավորված մեդիայի միջոցով սկսում են աստիճանաբար բանակցել: Կարծում եմ՝ մեր ընտրազանգվածն ընդդիմանում էր շատ հաճախ նաև սոցիալական հողի վրա, այսինքն՝ մեր երկրում բնակչության 1/3-ը աղքատ է, 1/3-ը տնային տնտեսությամբ է զբաղվում, կանայք են ղեկավարում տնտեսությունը, այսինքն՝ արտագնա հսկայական աշխատանք կա: Այս առանձնահատկությունները հաշվի առնելով՝ տարօրինակ չէ նաև, որ մեծ տարբերություն չկան կազմակերպված քաղաքական կառույցների միջև, չնայած Հանրապետական կուսակցությունը որոշակի ներքին տարբերակվածություն չունի, առնվազն դրսից: Երբ դիտարկում ես, այդ կուսակցության մեջ առանձնացնում ես երեք տարբեր տեսակ՝ զուտ կոնսերվատիվ հանրապետական կորիզը՝ գաղափարական, որը հենց այդպես էլ ստեղծվել էր, մյուս օղակը թարմ ուժերն են՝ ավելի ֆունկցիոնալ և արդիականացման կողմնակիցները` ռեֆորմիստները, երրորդ զանգվածը կուսակցության ներսում է և քաղաքական ինդեքսավորում չունի, շատ ավելի տնտեսական ինդեքսավորմամբ ներթափանցած տարրեր եև: Իսկ եթե անդրադառնանք ԲՀԿ-ի ձևավորմանը, ապա ձևավորման սկզբում այդ ամբողջ աշխատանքները, օրինակ, վարվում էին հենց այդ ընտրազանգվածի միջից, որը, իսկապես, քաղաքական առումով ձևակերպում չուներ: Բնականաբար, այդ կուսակցությունն էլ հստակ քաղաքական կողմնորոշում, պլատֆորմ, ծրագիր անպայման ունի, բայց թե քաղաքական դաշտում որն է այդ ծրագրի առանձնահատկությունը ` դժվար է ասել:
– Ըստ էության դրանք տնտեսական շահ հետապնդող և տնտեսական կապիտալը պահպանող կառուցվածքներ են:
-Ավելի շատ տնտեսական ինդեքսավորում ունեցող կազմակերպված կառուցվածք է, բայց դա երկար չի կարող տևել, որովհետև տնտեսական ինդեքսավորմամբ կառուցվածքը քաղաքական հայտ ունի, և, այսպես թե այնպես, քաղաքական պրոցեսների են մասնակցում և այդ ձևի մեջ տրանսֆորմացվե լեն: Նոր ուժեր են մտել այդ կառուցվածքի մեջ, որոնք պետք է փորձեն խորհրդարանում ավելացնել իրենց տեսակարար կշիռը: Այստեղ պետք է բյուրեղացում գնա կամ անիհիլացում: Նոր ընտրությունները այս առումով շատ հետաքրքրիր կլինեն:
– Ընդդիմադիր դաշտում ևս կարծես բոլորովին նոր իրողություններ են, նոր իրավիճակ է: Ինչպե՞ս եք գնահատում տրանսֆորմացիան, այն դինամիկ զարգացումը, որ տեղի ունեցավ այդ դաշտում, և ինչպե՞ս կբնութագրեք ընդդիմության շանսերը առաջիկա ընտրություններում խորհրդարանում ձայները ավելացնելու: Խոսքը վերաբերում է ՀՅԴ-ին, «Ժառանգությանը», ՀԱԿ-ին:
– Ընդդիմության շարքերում կան արտախորհրդարանական, խորհրդարանական ուժեր: Տարբեր տրանսֆորմացիոն տիրույթներում գտնվող կառուցվածքներ են, Հայ ազգային կոնգրեսն ինքն էլ է գտնվում բյուրեղացման մեջ, որտեղ մի մասը ավելի կփոխկապակցվի և կստանա կուսակցական կառուցվածք, մի մասն էլ անջատվեց, օրինակ՝ Ազատ դեմոկրատներն անջատված առանձին կուսակցություն է, և ինչքան հասկանում եմ՝ պետք է քաղաքական հայտեր ներկայացնի` մասնակցելով խորհրդարանական ընտրություններին:
– Դուրս եկան անհատներ, բայց որպես քաղաքական ուժ՝ նրանք չկային և ներկայացված չէին ՀԱԿ-ում:
– Անհատների դուրս գալը Կոնգրեսից ներքին որոշակի բանաձևումների մասին էր խոսում, որտեղ ամենայն հավանականությամբ լուրջ դիսկուսներ են եղել, որոնք չեն կարողացել ընդհանրության կետեր գտնել, և այդ ամենը տարել է ջրբաժանի:
– Դուք ավելի շատ առողջացմա՞նն եք վերագրում:
– Ես կարծում եմ՝ որևէ պրոցես, որտեղ կա բանակցություն և դիսկուրս, նույնիսկ եթե դա տանում է անհամաձայնության, դա իր մեջ ունի մշակութային գործառույթ և, ըստ էության, առողջացման է տանում: Արդեն կան որոշակի առաջարկություններ այս կամ այն ուժի հետ, օրինակ՝ Կոնգրեսը ասում էր, որ չի բացառում ԲՀԿ-ի հետ համագործակցությունը: Մի պահ Կոնգրեսը բանակցում էր ՀՀԿ-ի հետ, հետո քաղաքական դիվիդենդների առումով պարզվեց, որ դա շատ վնասակար էր, որովհետև այդ էլեկտորատը չի տրանսֆորմացվում: Մի հսկայական մաս կա, որը տեսավ՝ գնում է բանակցություն, կարող է ընդհանրություն լինել, և ինքն իրեն այդ ամենի մեջ չտեսավ և դուրս եկավ: Դա ՀԱԿ-ի տեսանկյունից վտանգավոր էր, և մարդիկ հիմա միջանկյալ տարբերակ են որոնում, որտեղ այդ կամրջող տարբերակը կարող է հենց ԲՀԿ-ն լինել, և ինքն էլ չի բացառել այս նոր պրոցեսներում կամուրջ հանդիսանալու իր հնարավորությունը օգտագործել և փաստորեն տրամադրել այդ հարթակը: ԲՀԿ-ն խաղաթղթային տրամաբանության մեջ ջոկերի իր գործառույթն է առաջարկում, որը երկու ուժերին էլ` ՀՀԿ-ին և ՀԱԿ-ին օգտակար է:
– Հասարակությունը ավելի ակտիվ, ավելի հեղափոխական գործողությունների կողմնակից է: Մյուս կողմից՝ ՀԱԿ-ը փաստորեն առաջարկեց քայլեր՝ Ազատության հրապարակում շուրջօրյա հանրահավաքներ հայտարարելով, արդյունքում բողոքավոր զանգվածը որևէ լուրջ մասնակցություն չբերեց: Ձնագնդի էֆեկտը, որ 2008 թվականին ամեն օր կարելի էր նշմարել, այս անգամ չկար:
– Հեղափոխությանը մոտ իրավիճակ էր: Երկու բան կա․ նախ՝ եթե հեղափոխության ներուժը բավարար լիներ, դա զսպել հնարավոր չէր լինի, բայց նաև կարծում եմ, որ մենք պետք է մեզ նայենք տարածաշրջանային և աշխարհաքաղաքական տրամաբանության մեջ: Հեղափոխությունները միշտ էլ ընդդիմանում են, և հեղափոխության ես գալիս այն ժամանակ, երբ այլընտրանքային լուծումը դեռ չունես, բայց այս լուծումը, որն ունես, այլևս քեզ համար լուծում չէ, և այդ պատճառով պիտի գնաս քանդելու ճանապարհով, այնուհետև պետք է փորձես ինչ-որ շատ ցավալի ճանապարհով (դրանք անցավ չեն երբեք), հսկայական կորուստներով, իսկ դրանք կարող են ճակատագրական կորուստներ լինել, գտնել նոր բանաձև, որի մեջ կարող ես ամբողջական հանրային լուծումներ տալ տարբեր ոլորտների խնդիրներին: Բայց ի տարբերություն եվրոպական հեղափոխությունների՝ մենք ունենք համեմատական, համակարգային տրանսֆորմացիայի համար արդեն Եվրոպայում փորձարկված մոդելներ, այսինքն՝ եթե եվրոպացիները նույն ֆրանսիական հեղափոխությամբ ավելի ֆեոդալական, արիստոկրատական համակարգից պետք է փոխակերպվեին դեպի հանրապետական, բուրժուական տնտեսությամբ կառավարման, հիմա մենք պատմականորեն ունենք այդ լուծումը, այսինքն՝ կարող ենք այդ զուգահեռը բերել 21-րդ դարում և առանց հեղափոխության, հաշվի առնելով տարածաշրջանում շատ նուրբ հավասարակշռության պահը, իսկ լուրջ հեղափոխական, նախադեպային հեղափոխական փոփոխությունները կարող են մեզ ընդհանրապես հավաքականության իմաստով ոչնչացման տանել: Մենք ամեն օր խոսում ենք այն վտանգի մասին, որ ղարաբաղյան հակամարտությունը կարող է հանկարծ ռազմական լուծման ճանապարհով գնալ, և այդ պայմաններում հեղափոխության մասին մտածելը, գոնե կազմակերպված ուժերի կողմից, կարծում եմ՝ խելամիտ և շրջահայաց քայլ չի լինի, և կարծում եմ՝ մարդիկ, որոնք ունեն պետական հանձնառության պատասխանատվություն , պետք է թույլ չտան նման բան, ինչքան էլ մենք, որպես ժողովուրդ, ընդդիմադիր և ընդդիմանալու տրամաբանության մեջ լինենք:
– Մյուս ուժերի մասին ի՞նչ կասեք, նրանց ստարտային վիճակը ինչպե՞ս եք գնահատում: Խոսքը «Ժառանգության», ՀՅԴ-ն մասին է, որոնք ևս, հատկապես հայ-թուրքական արձանագրությունից հետո, ավելի կարծրացրին իրենց դիրքորոշումը, Դաշնակցությունը նույնիսկ կոալիցիայի կազմից դուրս եկավ:
– Ես ինչքան հասկանում եմ՝ համագործակցության հնարավորություն կա, օրինակ՝ «Ժառանգության» և Ազատ դեմոկրատների միջև, բայց մինչև խորհրդարանական ընտրությունները: Ընդհանրապես այդ համագործակցությունները մի փոքր տարօրինակ են, որովհետև խորհրդարանական ընտրությունների գնալիս միշտ տեսլականդ այնպիսին է, որ ամբողջական հաղթանակի ես գնում, հետո ինչքան տեղ վերցնում ես, ըստ այդմ՝ բանակցում ես նույն խորհրդարանում, ու հուշագիրը տարօրինակ է թվում, այսինքն՝ նույնիսկ եթե համաձայնություն լինի խորհրդարանական ընտրությունից հետո: Պոտենցիալ առումով կա համագործակցելու ցանկություն:
-Ազատ դեմոկրատները ավելի ուլտրալիբերալ հայացքների և արևմտյան կողմնորոշմամբ քաղաքական ուժ է, մինչդեռ «Ժառանգությունը» ավելի լիբերալ-ազատական, նաև ազգային խնդիրների նկատմամբ բավական զգայուն և հետևողական քաղաքական ուժ է: Ինչպե՞ս եք պատկերացնում այդ երկու ուժերի համագործակցությունը, և որքանո՞վ կարող է այդ համագործակցությունը հեռանկարային լինել:
– Համագործակցությունը կրում է ինչ-որ մի ժամանակահատված և նաև՝ թեմատիկ բնույթ: Մինչև նախընտրական շրջան կարող է այդ համագործակցությունը լինել, իսկ հետո լուծարվել: Օրինակ՝ ՀՅԴ-ն ուներ հուշագիր և ժամանակին կոալիցիայի մաս էր կազմում, սակայն երբ եղան առանցքային խնդիրներ, հասկացավ, որ այլևս համագործակցել հնարավոր չէ, հուշագրի կետերը համարեց խախտված և դուրս եկավ կոալիցիայից: Կարծում եմ՝ դրանք նորմալ գործընթացներ են, և կարծում եմ՝ մի այլ խնդիր էլ կա, որ մենք, որպես հասարակություն, նաև ուրիշ տրանսֆորմացիա ենք անում: Մինչև 2008 թվականը մենք թշնամական տրամաբանության մեջ էինք, այսինքն՝ եթե ես ձեզ հետ չեմ, ձեր գաղափարակիցը չեմ, ես ձեր թշնամին եմ, և մեր միջև խոսակցություն չէր ստացվում, հիմա արդեն որոշակի փոքր տարածքներ կան, որտեղ մարդիկ առանցքային լուրջ տարբերություններ ունեն, բայց եթե թեմատիկ ընդհանրություններ ունեն, այդ մարդիկ կարողանում են հաղորդակցվել, այսինքն՝ ինչ-որ հակառակորդի տրամաբանություն կա:
– Հարցեր, որոնք ընդհանրական են և միավորող, եթե խոսքը Հայաստանի մասին է, անվտանգության մասին է, լեզվի մասին է, Արցախի մասին է:
-Լեզվի մասին ամենավառ օրինակը կարող եմ ասել այն էր, որ այլ հարցերում առանցքային տարբերություն ունեցող մարդիկ քաղաքացիական դրսևորման մեջ միավորվեցին: Այնտեղ հսկայական բազմազանություն էր, բայց պարզվեց, որ մենք շատ լավ էլ կարողանում ենք հաղորդակցվել, և դա իսկապես ձեռքբերում է քաղաքական տարածքում, և այդպիսի ձեռքբերումները ամենայն հավանականությամբ կշատանան, և մեր նշաձողը պետք է լինի պառլամենտական հանրապետությունը, որտեղ քաղաքական ուժերը միմյանց հետ համագործակցում են թեմատիկ առումով, որովհետև հիմա դժվար է ասել՝ կա զուտ լիբերալիստական և սոցիալաստական լուծում: Կան համադրված շատ գեղեցիկ լուծումներ, այդ տարբեր գաղափարներ կրողները կարող են այդ պահին գտնել համադրված հիբրիդային տարբերակը և դա գործադրել իր ամբողջության մեջ՝ որպես համակարգ:
– Հաղթանակի ի՞նչ շանս կա հասարակության համար: Ոչ թե խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ, հասարակությունը Հայաստանում հաղթող երբևէ կարո՞ղ է լինել, որտե՞ղ և ընտրություններում կունենա՞ կարևոր դերակատարություն:
– Ես կարծում եմ՝ ամենակարևոր բանն այն է, որ մենք որպես քաղաքացի, որպես հասարակություն՝ մեզ զգանք որպես սուվերեն՝ այնպես, ինչպես պատվիրակված է քաղաքականության մեջ, բայց ես ուզում եմ հասկանալ, որ իմ քվեն, իմ ձայնը կապ ունի: Հիմա, օրինակ, տարբեր տենդենցներ ցույց են տալիս, որ խորհրդարանական ընտրություններից առաջ երեք կոալիցիոն կուսակցություններ հուշագրի շուրջ կոալիցիա են կազմում, դա տարօրինակ է: Հետաքրքիր է այն, որ նախագահի թեկնածուն պետք է լինի Սերժ Սարգսանը, իսկ խորհրդարանական առումով ընտրություններից առաջ ասել, որ մեկը մյուսի հաշվին չի գնալու ընտրապայքարի, շատ հետաքրքիր է, և դա փաստորեն այնպիսի դիսկուրսային տարածք կստեղծի, որը կլինի «բարորակ» և վատ իմաստով՝ բարորակ, այսինքն՝ լուրջ իմաստով ոչ թե թշնամական բախումներ, այլ հակառակորդի թեմատիկ բախումներ շատ չենք ունենա, ցավոք սրտի: Եթե, օրինակ, այդ կամրջի դերն էլ լինի, և հանկարծ այս պահին շարժման մեջ գտնվող ամենաակտիվ ընդդիմադիր ուժը մտնի այդ նույն տրամաբանության մեջ, առանց նույնիսկ հուշագրերի, առանց դրա մասին խոսելու, դրան զուգահեռ՝ մամուլին լռեցնելու փորձերի, ցավոք սրտի: Այս անգամ մենք կարող ենք շատ ավելի նուրբ մեխանիզմներով ընտրությունններ ունենալ, որտեղ ես կոնկրետ ինձ այդ սուվերենի մաս կկազմեմ, կգնամ ընտրելու, բայց դա ձևական բան կլինի, այսինքն՝ բազմազանության մեջ կնմանվի սովետական ընտրական համակարգին, երբ որ ձայնդ քվեի նման է, այսինքն՝ դու քվեարկում ես, դու չես ընտրում:
