Պատմության դասագրքերի հետ կապված բանավեճ է սկսվել: Ասում են՝ «սորոսական իշխանությունը մեզ փորձում է կտրել արմատներից»: Ի՞նչ արմատներ նկատի ունեն: Վերցնենք մի բնորոշ փաստ՝ Իսրայել Օրիի պարսկական ուղեւորությունը, որ նա իրականացրել է 1708-1709 թվականներին: Ըստ իշխող պատմագիտական տեսակետի, նա Պարսկաստան է մեկնել որպես մի կողմից Հռոմի պապի պատվիրակ, մյուս կողմից՝ Ռուսաստանի Պետրոս Մեծ կայսեր դիվանագիտական պատվիրակության ղեկավար, հանդիպել է Պարսից շահին, վերադարձել Կովկաս, ապա Աղվանից Եսայի Հասան-Ջալալյան կաթողիկոսի հետ ուղեւորվել Ռուսաստան, բայց 1711 թվականին Աստրախանում «մութ հանգամանքներում հանկարծամահ է եղել»:
Պատկերացնենք, որ ուսուցիչը ոգեւորված խոսում է Հայաստանի ազատագրման Օրիի ծրագրի մասին, պատմում, որ նա եվրոպական երկրներում է եղել, օժանդակություն չի ստացել, անցել է Ռուսաստան, որտեղ նրան ընդունել են սիրով, շնորհել գնդապետի կոչում, շքախմբով, զինված ջոկատով գործուղել Պարսկաստան, բայց նրա մահը պատճառ է դարձել, որ ծրագիրը մնա անկատար: Իսկ եթե մի ուշիմ աշակերտ-աշակերտուհի հարցնի, թե Օրին եւ մյուսներն ինչու՞ էին ձգտում, որ Հայաստանը Պարսկաստանից անցնի Ռուսաստանի տիրապետությանը, տարբերությունը ո՞րն է,-ուսուցիչն ի՞նչ է պատասխանելու:
Ասելու՞ է՝ Ռուսաստանը՝ քրիստոնյա, Պարսկաստանը իսլամադավան երկիր էր: Հետո՞: Այսօրվա Իսլամական հանրապետությունում ոչ ավելի, քան հարյուր հազար հայ է ապրում, բայց խորհրդարանում նրանց երկու մանդատ է ամրագրված, իսկ երկու կամ մեկուկես միլիոն ռուսաստանաբնակ հայերը նման արտոնություն չունեն: Ինչպես նաեւ՝ Ֆրանսիայի կես միլիոն կամ ԱՄՆ-ի մեկ միլիոնից ավելի հայերը:
Իրանի դպրոցներում այդ երկրի պատմություն սովորող աշակերտներին Իսրայել Օրիի մասին որեւէ բան ասու՞մ են: Հազիվ թե: Բայց, կարծում եմ, անպայման ուսուցանում են 18-րդ դարասկզբի ռուս-պարսկական, թուրք-պարսկական եւ ռուս-թուրքական ռազմա-տնտեսական մրցակցության պատմությունը: Մենք դա ներկայացնու՞մ ենք: Ամենայն հավանականությամբ՝ ոչ: Մենք չենք զորում ասել, որ եթե Պետրոս Մեծն ունենար հայերին պարսից լծից ազատելու, հայկական պետականություն ստեղծելու նպատակադրվածություն, ապա Իսրայել Օրիի «մութ հանգամանքներում հանկարծամահությունը» չպետք է կասեցներ, չէր կարող կասեցնել դրա իրագործումը:
Մենք չենք զորում ասել, որ Օրիի «հանկարծամահությունի» մեկ տասնամյակ անց Պետրոս Մեծը նախաձեռնել է պարսկական արշավանք եւ գրավել Կասպից ծովի արեւմտյան ափամերձ տարածքները: Չենք համարձակվում զուգահեռել, որ միաժամանակ Պարսկաստանը ենթարկվել է նաեւ Օսմանյան կայսրության հարձակմանը, թուրքերն էլ գրավել են այդ երկրի հյուսիսային շրջանները: Արդյունքում Ռուսաստանը եւ Թուրքիան 1724թ. Կոստանդնուպոլսի պայմանագիր ենք կնքել եւ բաժանել պարսկապատկան տարածքները:
Թուրքերը գրավել են Երեւանը, ճնշել Սյունիքի եւ Արցախի ապստամբությունը, հպատակեցրել ժողովրդին, իսկ առաջնորդների մի մասը զոհվել է, Եսայի Հասան-Ջալալյանը՝ մահացել, մյուսները թողել-քաշվել են Ռուսաստան: Առաջիկա հունիսին լրանում է ռուս-թուրքական առաջին պայմանագրի 300-րդ տարին: Արցախում հայ չկա: Արեւելյան Անդրկովկասում քրիստոնեական քաղաքակրթությունը վերանում է:
