«Առաջին լրատվականը» զրուցել է թուրքագետ Անդրանիիկ Իսպիրյանի հետ
-Հայաստան- Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորումը նոր փուլ է թևակոխել։ Թուրքիան այս անգամ բավականին նախանձախնդրություն, անգամ հայտնի է ՝ով է լինելու Թուրքիայի բանագնացը, բացի այդ՝ դեռ շեշտադրված չի խոսել նախապայմաններից։ Հաշվի առնելով նախկինում կարգավորման փորձերի ձախողումը՝ ի՞նչ ակնկալիքներ ունեք:
-Ակնկալիքների և Թուրքիայի վարքագծի մասին խոսելիս չենք կարող չանդրադառնալ այդ կարգավորումների նախապատմությանը, թե ինչպես է Թուրքիան անընդհատ տապալել, ինչպես որ հրաժարվեց վավերացնել 2009 թվականին Ցյուրիխում Հայաստան- Թուրքիա երկկողմ հարաբերությունների զարգացման և երկու երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին ստորագրած արձանագրությունները: Հիշենք նաև, որ անցած անգամ բանավոր կերպով պահանջել է, որ շրջաններից գոնե մեկը վերադարձնենք: Ըստ այդմ՝ կարող ենք փաստել, որ նա անվստահելի և անկանխատեսելի գործընկեր է: Ամբողջ խնդիրն այն է, որ Թուրքիան մեզ հետ չէ, որ այսպես է վարվել: Հետևելով խնդրին՝պարզել եմ, որ այդպիսի կիսատ թողած, տապալած հարյուրավոր փաստաթղթեր կան տարբեր երկրների հետ: Մինչև այս հայտարարությունը՝ չմոռանանք՝ թուրքական իշխանությունները ասել են՝ սահմանները բացելու համար Հայաստանը պետք է «խելոք մնա», «Զանգեզուրի միջանցքի» պահանջները բավարարի: Ուղղակի մեր մամուլը ամբողջական չէր ներկայացնում, այնինչ այստեղ խոսվում էր դրական ազդակների մասին: Իսկ այս վերջին հայտարարության հետ կապված՝ Թուրքիայի ԱԳՆ-ը արդեն խոսել է, որ այդ կարգավորումների գործընթացները պետք է համաձայնվեն երրորդ երկրի՝ իր եղբայրական Ադրբեջանի հետ, ինչն արդեն նախապայման է՝ անցանկալի զարգացումներով հղի: Իսկ մենք չգիտենք՝ ինչքան տևականություն կունենա, օրինակ, Ադրբեջանի հետ սահմանազատման գործընթացը: Այսինքն՝ Ադրբեջանին ներգրավելու մասին խոսելով՝ Թուրքիան, ընթացք տալով այս գործընթացին, դրան զուգահեռ՝ Ադրբեջանի միջոցով ինչ-որ սադրանքի կդիմեն մեր սահմաններին, որից հետո Թուրքիան մեղավոր կհամարի Հայաստանին և այդ պատճառաբանությամբ կհրաժարվի սահմանները բացել՝ ջուրը գցելով բոլոր ջանքերը: Այս պարագայում դրական ակնկալիքների մասին դժվար է խոսել և մանավանդ սպասել, որ Թուրքիան հերթական անգամ չի տապալի գործընթացը:
-Ինչո՞վ է պայմանավորված Թուրքիայի նախանձախնդրությունը Հայաստանի հետ հարաբերություններ հաստատելու։ Ինչ դեր ունի ԱՄՆ-ի գործոնը,եթե պարզ դարձավ Հռոմում G20-ի շրջանակներում կայացած Էրդողան-Բայդեն հանդիպման ժամանակ, ԱՄՆ նախագահը թուրք պաշտոնակցին կոչ է արել՝ բացել դեպի ծով ելք չունեցող Հայաստանի հետ սահմանը: Մինչդեռ հայկական կողմը Ռուսաստանին էր խնդրել միջնորդության համար։ Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք: Ընդհանրապես Ռուսաստանը կարո՞ղ է մեզ համար լինել վստահելի միջնորդ:
-Այստեղ մի քանի գործոններ միավորվել են ու դեր են խաղում այս հարցում: Մեկն այն է, որ Թուրքիան այլևս չունի գլխավոր պատճառը՝ Արցախյան հիմնախնդրի խոչընդոտը: շրջաննները վերադարձվել են, մի բան էլ ավել «բոնուսով»: Մյուս կողմից՝ Թուրքիան տեսնում է, որ ԱՄՆ-ի համար դա զգալի նշանակություն ունեցող հարց է: Այն երկար ժամանակ է, ինչ շահագրգռված է Հայաստան-Թուրքիա սահմանները բացելու հարցում, և այս քայլն իսկապես կարող է լավացնել Վաշինգտոնի հետ հարաբերությունները, որոնք լարվածություն են ապրում ռուսական հակաօդային պաշտպանական համակարգերի գնման պատճառով: Այս առումով պատահական չէ, որ ԱՄՆ-ի նախկին դեսպանին է նշանակել բանագնացի, բայց այնպիսի անձի, ով եղել է ԱՄՆ-ում դեսպան 2015 թվականին՝ կանխելու հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառումները, կոնգրեսականների հայանպաստ նախաաձեռնությունները և անձամբ է ղեկավարել հակահայ ցույցերը, ով եղել է դեսպան մի քանի երկրում և երկար տարիներ Թուրքիայի անվտանգության ծառայության համակրգի կարկառուն դեմքերից: Հետևաբար սարսափելի կարևորէ հայ բանագնացի դերը, թե ով կլինի, ինչպիսի կարողություն ու փորձ կունենա, քանի որ Թուրքիան մի երկիր է, որը մեզ չասեմ՝ ցանկանում է կոտորածի ենթարկի, միամտություն կլինի այդպես նշել, բայց նպատակ ունի կլանելու քաղաքական-տնտեսական և հասարակական առումներով: Թուրքիան այսպիսի քայլով նաև նպատակ ունի Ռուսաստանի ազդեցությունը թուլացնել՝ի հաշիվ իր կշռի մեծացման: Իսկ Հայաստանին միայն տնտեսական առումով է ձեռնտու: Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանի միջնորդությանը,դա տեղի ունեցավ, ըստ ինձ, փոքր-ինչ զավեշտալի կերպով: Եթե հիշում եք, Վրաստանը,որի հետևում բնականաբար արևմուտքն է, անսպասելի խոսեց,որ իր միջնորդությամբ Հայաստանի և Թուրքիայի իշխանությունների միջև ուղիղ կապ է հաստատվելու,իսկ Մոսկվայի աչքից սա չէր վրիպելու: Արդյունքում, Հայաստանը, անհարմար իրավիճակը շտկելու համար հայտարարեց,որ Ռուսաստանին դիմում է միջնորդելու Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարգավորելու հարցում:
Դրան հետևեց Ռուսաստանի աջակցությունը 3+2 նախագծին, որից հետո միայն Չավուշօղլին խոսեց Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման և բանագնաց նշանակելու մասին: Սակայն Ռուսաստանի շահագրգռությունը զրկվեց ակտուալությունից, կարևորությունից 3+2 նախագիծը միայն այնքանով է հետաքրքիր, որպեսզի գործընթացը չթողնի Թուրքիայի վերահսկողության տակ: Իսկ մենք, քանի որ այն վիճակում չենք, որպեսզի կարողանանաք ինչ-որ բանից հրաժարվել, գոնե պիտի կարողանանք ամեն կերպ սկզբունքայնությամբ կարմիր գծերը պահպանել,կենսական շահերը չզիջել: Իսկ հարցին՝ Մոսկվան կարո՞ղ է լինել վստահելի միջնորդ, ապա նշեմ, որ վերջինս շահագրգռված չէ հայ-թուրքական սահմանի բացվելու հարցում, որովհետև ակնհայտորեն իր ազդեցությունը մեզ վրա և տարածաշրջանի նվազելու է, ավելի դժվարությամբ է զսպելու, ճնշելու մեխանիզմը գործադրելու:
Հիշեցնեմ,երբ կար սահմանի բացման հարց,Ադրբեջանում ցույցեր էին ընթանում՝ պահանջելով չբացել սահմանները, մինչև Արցախի խնդիրը չլուծվի, դրա հետևում էին Ռուսաստանի ականջները:
-Հանրության մեջ կարծիքները իրարամերժ են: Մի հատվածը կարծում է, որ այսպիսի թուլացած և խոցելի իրավիճակում պետք չէ Թուրքիայի հետ որևէ հարաբերություն հաստատել, մի մասն ընդհանրապես ցանկացած երկխոսության, առավել ևս սահմանների բացմանն է դեմ՝ որպես պատճառ նշելով, որ անհնար է մոռանալ թե´ Հայոց ցեղասպանությունը, թե´ դրա մերժողականության քաղաքականությունը, թե´ հատկապես Արցախյան վերջին պատերազմում Թուրքիայի վճռորոշ բացասական դերակատարումը, թե դրանից հետո միջանցքային պահանջները և այլ սպառնալիքներն ու արյունալից բախումների հրահրումը։ Դուք կարծո՞ւմ եք՝ հիմա Հայաստանը պատրա՞ստ է Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորմանը: Ներքաղաքական և հասարակական մեծ հուզումների հավանականություն տեսնո՞ւմ եք։
-Հարաբերությունների կարգավորումը, նաև սահմանների բացումը անհրաժեշտ են, դրական եմ վերաբերվում, բայց հարց է՝ ի՞նչ գնով, արդյոք կարող ենք պետական շահերը պաշտպանել: Այն կարող է բխել բոլորի շահերից,եթե մենք իսկապես կարողանանք դրանք ամուր պաշտպանել,ինչի նախադրյալները,ցավոք, չեմ տեսնում դեռևս: Պատերազմից հետո Հայաստանը շատ է թուլացել օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով,ակնայտորեն ոչ մի կերպ չի պատրաստվել դիմագրավելու անվտանգային սպառնալիքներին ո´չ ռազմա-քաղաքական, ո´չ տնտեսական մարտահրավերների առումով ոչ հասարական-հոգեբանական տրամադրությունների առումով: Հասարակության հետ ոչ մի հատուկ հոգեբանական աշխատանք չի տարվում այն դեպքում,երբ, ինչպես նշել եք հարցում, Արցախյան պատերազմից հետո,այդքան կորուստների, զոհերի մեջ Թուրքիայի մեղսակցության պատճառով նրա հանդեպ թշնամանքն ահռելի չափերի է հասել: Եթե մինչև պատերազմը ցեղասպանության հարցն էր միայն,ընդգծված թշնամանք չկար, շատ հայեր գնում էին Թուրքիա, հատկապես Արևմտյան Հայաստան,ապա հիմա հայ մարդիկ հիմնականում հրաժարվում են գնալ այցելության անգամ Արևմտյան Հայաստան: Այսինքն՝ իմանալով,որ Ադրբեջանը պատերազմում Թուրքիայի աջակցությամբ է այսպիսի արդյունքի հասել, հայերս գոյաբանական մեծ սպառնալիք ենք տեսնում Թուրքիայից և չենք կարող որևէ կերպ հավատալ Թուրքիայի կողմից հնչող ցանկացած դրական խոստման,վերաբերմունքի: Այդ անվստահությունը գնալով չի նվազում, հակառակը՝ ահագնանում է, սակայն չեմ կարծում՝ հասարակական-քաղաքական խռովության մեծ ալիքի հասնի:
