Հուշարձանների պահպանությամբ զբաղվող մասնագետները մեղադրում են կառավարությանը երկրի հարուստ պատմամշակութային ժառանգությունն անուշադրության մատնելու մեջ` նախազգուշացնելով, որ հազարավոր հուշարձաններ այժմ ոչնչացման եզրին են:
«Եթե այսօր հրատապ չմիջամտենք, ապա վաղը հսկայական գումարներ ենք ծախսելու դրանք վերականգնելու համար», – ասում է Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող ՀԿ նախագահ, պատմաբան, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը:
Երկրում հաշվառված ավելի քան 24 000 հուշարձանների 50 տոկոսն այսօր ունի հրատապ վերականգնման, մյուսները` անհապաղ ամրացման կարիք: Վերականգնման է ենթակա նույնիսկ Էջմիածնի Մայր տաճարը, որի հատակում կուտակված ջրերն այսօր սպառնում են կառույցի հիմքին:
Մշակույթի նախարարության պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության գործակալության պետ Սերժիկ Առաքելյանը նշում է, որ Հայաստանի կառավարությունն արդեն մի քանի տարի է` ուշադրության կենտրոնում է պահում խնդիրն ու միջոցներ է հատկացնում կրոնական և աշխարհիկ պատմամշակութային անշարժ ժառանգության պահպանման համար:
2010-ին Պետական բյուջեից 213 մլն դրամ է (ավելի քան 590 000 դոլար) հատկացվել 12 հուշարձանների վերականգնման համար, որոնցից շատերի վերականգնողական աշխատանքները սկսվել են նախորդ տարիներին:
Վերջերս Հայաստանի վերահսկիչ պալատը կառավարության միջոցներով վերականգնվող հուշարձանների աշխատանքներում մի շարք թերություններ, անճշտություններ և շեղումներ է հայտնաբերել: Այդ թերությունները նկատել է նաև հուշարձանագետ Կարապետյանը:
«Վերջին 15-20 տարվա ընթացքում մենք չունեինք վերականգնված մի հուշարձան, որ առանց թերությունների լիներ: Տարիներ առաջ վերականգնեցին Գնդեվանքը. աշխատանքը շատ անորակ էր: Արդյունքում` անձրևների հետևանքով որմնանկարները լրիվ վերացել են: Հաղարծին վանքի սեղանատունը, որի պատերին 13-րդ դարի արձանագրություններ կային, հղկել են այնպես, ինչպես թարմացնում են բնակելի շենքերը»,- նշում է մասնագետը:
Նրա գնահատմամբ, Հայաստանում հուշարձանների հանդեպ սրտացավության պակաս կա, ոչ թե միջոցների: Մասնագետների խոսքերով, հուշարձանների պահպանության խնդիրներից մեկը նաև նորօրյա գանձախույզների դեմ պայքարն է, որոնք հուշարձանների պատերից ներս գանձեր են փնտրում:
Էջմիածնի Մայր Աթոռի արխիվի և թանգարանների տնօրեն տեր Ասողիկ քահանա Կարապետյանի խոսքերով, խոնարհված եկեղեցիներում գանձախույզների վտանգը միշտ էլ եղել է` բոլոր ժամանակներում, և նրանց դեմ պայքարելու միակ միջոցը մարդկանց գիտակցության փոփոխությունն է. «Դժբախտաբար, այդ երևույթը կա, բայց դա մասշտաբային բնույթ չի կրում: Դրա դեմ պայքարը միայն եկեղեցու անելիքը չէ, դա պետք է անի ցանկացած հավատացյալ մարդ իր շրջապատում, որպեսզի մարդկանց գիտակցությունը փոխվի»:
«Մինչդեռ, կան մարդիկ, որ այցելում են հուշարձաններ և եկեղեցիներ, բայց պատերին ինչ ասես փորագրում են: Այդ վերաբերմունքը պետք է արմատախիլ անել մեր հասարակության միջից, դա գալիս է մարդու տգիտությունից, մշակութային արժեքի հանդեպ մարդու անտարբեր վերաբերմունքից»,- հավելում է քահանան:
Եկեղեցապահպանության ոլորտում էական խնդիրներից է նաև եզակի որմնանկարների պահպանության հարցը: Որմնանկարչությամբ հայկական եկեղեցին շատ չի զարդարվել. միայն 10-րդ դարից Հայաստանում եկեղեցաշինության մեջ որմնանկարներ օգտագործվեցին, որոնք մինչ այսօր որոշ չափով պահպանվել են Ախթալայի Ս. Աստվածածին, Քոբայրի և այլ եկեղեցիներում:
17-18-րդ դարերում որմնանկարվեց նաև Էջմիածնի Մայր տաճարը, որն այսօր համարվում է հայկական որմնանկարչության գլուխգործոցներից մեկը: Հաշվվում են շուրջ 3000 քմ որմնանկարներ, որոնք բազմիցս վերականգնվել են:
Վերջին անգամ Մայր տաճարի որմնանկարները վերականգնվեցին Հայաստանում Քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն հռչակելու 1700-ամյակին: «Մինչ օրս տաճարի որմնանկարները վերականգնվել են 4 անգամ»,- ասում է Մայր Աթոռի թանգարանների փոխտնօրեն, նկարիչ-վերականգնող Անդրանիկ Անտոնյանը:
«Վերջին վերականգնումն արվել է պրոֆեսիոնալ ձևով: Օգտագործվել են ջրաներկ և յուղաներկ, իսկ խորանի 12 առաքյալների որմնանկարի մեջ, որը Հովնաթան Հովնաթանյանի ձեռքի աշխատանքն է, օգտագործվել է նաև որդան կարմիր հայտնի ներկը»,- հավելում է Անտոնյանը:
Սակայն երկրի մյուս եկեղեցական հուշարձանների վիճակը պակաս նախանձելի է:
Ախթալայի Սուրբ Մարիամ Աստվածածին 720-ամյա եկեղեցում այսօր էլ պահպանվում է 900 քմ տարածքով որմնանկար և անգամ եվրոպական հանրագիտարաններում եկեղեցին ներկայացվում է որպես աշխարհի հնագույն որմնանկարների օջախ: Հնագետ Շավարշ Ավետյանը նշում է, որ այդ որմնանկարները բնորոշ են բյուզանդական արվեստին, իսկ դրանց թեմատիկ լուծումները` հայկական մանրանկարչությանը, մի մասն ունի վրացերեն, մյուսները՝ հունարեն արձանագրություններ:
Սակայն բացառիկ որմնանկարները ոչնչանում են, քանի որ գմբեթ չլինելու պատճառով անձրևաջրերը անարգել լցվում են եկեղեցի, հոսում դրանց վրայով: 2010 թվականին Ախթալայի քաղաքապետարանը բարերարների օգնությամբ երկշերտ հաստ ապակի է տեղադրել եկեղեցու տանիքին` դրանով փորձելով կանխել որմնանկարչության բացառիկ նմուշների ոչնչացումը:
Ավետյանն ասում է, որ Հայաստանում հետևողական չեն հուշարձանների պահպանության հարցում: Նրա խոսքերով, այստեղ հաճախ մեղադրանքներ են հնչեցվում Վրաստանում և Թուրքիայում հայկական հնագույն կոթողները չպահպանելու առնչությամբ, սակայն աչք են փակում երկրի ներսում խոնարհվող հազարավոր եկեղեցիների վրա. «Այն ժամանակ խորհրդային իշխանություններն էին փլուզում եկեղեցիները, իսկ այսօր` չպահպանվելու հետևանքով դրանք ինքնափլուզվում են»: