«Առաջին լրատվական»-ի Realpolitik հաղորդաշարի հյուրն է ամերիկահայ բարերար Վահագն Հովնանյանը:
– Օրեր առաջ Հայաստան-Սփյուռք համաժողովին էիք հրավիրված, ինչպիսի՞ տպավորություններ ունեք: Առաջին անգամ փորձ է արվում խթանել, պայմաններ ստեղծել, որպեսզի սփյուռքը Հայաստանն իր համար տուն դարձնի և յուրաքանչյուր սփյուռքահայ իր համար սեփականություն ունենա Հայաստանում: Կարծում եք` այս ձգտումները կարո՞ղ են արդյունավորվել և իսկապես առարկայական դառնալ մեզանում:
– Նախևառաջ Հայաստանը պետք է հրապուրի իր բարքերով, իր ապրելակերպով, իր կառավարությամբ: Պետք է, որ Հայաստանը հրապուրի հայ ժողովրդին: Բոլորն էլ կարոտում են, բոլորն էլ փափագում են այստեղ գալ: Ոչ թե գան երկու շաբաթ մնան և ասեն, որ իրենց պարտքը տվեցին, այլ գան այստեղ ապրեն հայերի հետ, հայկական գանձերը վայելեն:
– Հայաստանում ապրելը որքանո՞վ է շահավետ, և արդյո՞ք շահավետ լինելը կարևոր է սփյուռքահայերին Հայաստան բերելու համար, որովհետև միայն զմայլվել Արարատի, եկեղեցիների գեղեցկությամբ բավարար չէ սփյուռքահայի կամ որևէ գործարարի համար:
– Հայաստանը դրամ վաստակելու արագ վայր չէ: Հայաստան պետք է գալ, հիմնել և սկսել կամաց-կամաց աշխատել: Պետք է հեռուն նայել, ոչ թե արագորեն գան դրամ վաստակեն ու փախնեն: Հայաստանը ապրելու, վայելելու տեղ է, սքանչելի երկիր է: Հայաստանի ամեն անկյուն դրախտ է:
– Փոքր բիզնեսի հետ կապված Դուք վերջերս կարծիք էիք հայտնել` ասելով, որ Հայաստանում փոքր բիզնեսը զարգացած չէ, և դա բացասական էիք գնահատել: «Փոքրիկ խանութներին պետք է ամեն տեսակի առիթներ տան, իսկ այն մարդիկ ովքեր գուքան ու հարքերը կգանձեն, կարծես թե կուզեն մեր վերջին կաթիլ արյունն ալ առնել: Այնպես արեք, որ մարդիկ աշխատեն: Կարծես թե այդ հարկայինի մարդիկ նստած են և կկասկածեն բոլորի վրա»,- ասել եք Դուք:
– Ձեր կարդացածը նորից կարող եմ կրկնել: Երկրի ամենամեծ ուժը միջին խավն է, ոչ թե հարուստ խավը: Հարուստ խավը ահավոր ծավալներ ունի ներդրումներ անելու համար, բայց փոքր բիզնեսմենի համար դա իր ապրուստն է՝ պետք է զարգացնի, մեծացնի, չի մտածում` աշխատածս տանեմ Շվեյցարիայի բանկերում դնեմ: Ես տեսա, որ դրանց ծիլերը դեռ բողբողջ չդարձած մաքրում են:
– Դուք այն եզակի սփյուռքահայ գործիչներից եք, որ իշխանությունների հետ ունի ուղղակի շփումներ և հարաբերություններ: Իշխանության թե նախկին, թե ներկա շատ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ ցանկանում են Ձեզ հետ շփվել, խորհուրդներ հարցնել` որպես հմուտ գործարարի: Գիտեմ, որ Դուք հանդիպել եք վարչապետի հետ և նրա 100 օրվա գործունեությունը չգնահատեցիք, հիմա կարո՞ղ եք արդեն գնահատել և ինչպե՞ս եք գնահատում:
– Ես իր մեջ այն ոգին տեսա, որ ուզում է օգնել իր հայրենիքին: Երկու-երեք հարցեր դրեցի, շատ զգուշորեն հետևեց դրանց և մինչև հիմա էլ հետևում է, որ սկսի այդ գործերը: Այդ ձգտումն ունի, ուզում է օգնել: Վստահ եմ, որ ես չպետք է իրեն ձգեմ, որ ինքը չմոռանա: Ինչ որ անենք, որ քարն էլ այստեղից այնտեղ տանենք` Հայաստանի համար շահ է: Պետք է այդ ձգտումն ունենան, որ օգնեն բիզնեսներին, առանց բիզնեսի մենք ոչ մի տեղ չենք կարող գնալ, կմնանք այն տեղում, որտեղ հիմա ենք: Վստահ եմ, որ ինքը կհետևի այն ամենին, ինչը որ ցույց տվեցի: Ցույց տվեցի, որ փոքրիկ Հայաստան ենք ուզում կառուցել, մի պատմական Հայաստան՝ քրիստոնեության օրրանը: Այսօր 2 մլրդ քրիստոնյա կա, գոնե մեզ բարեկամ լինեն, գան տեսնեն, թե մենք այս փոքրիկ երկրում քանի հազար եկեղեցի ենք կառուցել քրիստոնեությունը առաջ տանելու համար: Հուսով ենք, որ դա կարող ենք առաջ տանել` տուրիզմը զարգացնելու համար:
– Դուք օրինակ եք նաև շատ սփյուռքահայ գործարարների համար, ովքեր փորձեցին, ներդրումներ արեցին, կորցրեցին այդ ներդրումները տարբեր հովանավորների պատճառով: Տարբեր իշխանավորներ մարդկանց ուղղակի ունեզրկեցին, և նրանք ստպված եղան հեռանալ Հայաստանից: Չե՞ք ափսոսում, որ այդ մարդիկ շատ չեն, հաջողություն չունեցան, որովհետև նրանք չունեին իշխանությունների հետ ունեցած Ձեր կապերը:
– Ոչ, ոչ, ես կապեր չունեի, ես եկա այստեղ և առաջին բանը որ արեցի՝ վարձեցի ամենալավ փաստաբանին, հաշվապահին և նրանց խորհրդով սկսեցի աշխատել: Չպետք է սրտով գաս Հայաստան, այլ հստակ կանոններով առաջնորդվես: Եթե չկարողացան հաջողության հասնել, չպետք է Հայաստանին մեղադրել: Դա Հայաստանի մեղքը չէ, ամեն երկրում էլ խաբեբաներ կան, ովքեր փողերը հավաքում ու փախչում են: Ամեն տեղում էլ կա, եթե զգուշ չես: Միայն կարող եմ ասել, որ այնքան վատն էր բիզնեսը, որ հաճախորդ չունեին և այլն, և այլն: Դա ամեն տեղ էլ պատահում է: ԱՄՆ-ում ամեն 3-4 տարին մեկ անկում է լինում, հետո բարձրանում: Այդ ելևէջները ստեղծվել են բիզնեսի համար:
– Հայաստանն ունի իր առանձնահատկությունները, և Դուք դրա մասին շատ եք խոսել: Օլիգարխիան համարում եք Հայաստանի գլխավոր արատներից մեկը: Ի՞նչ անել, որպեսզի օլիգարխիան, որը հարուստի ու քաղաքականության մերձեցումն է, որը թույլ չի տալիս տնտեսությանն առաջ շարժվել, վերանա: Ինչպե՞ս գլխատել օլիգարխիան:
– Եթե իրենք չանեն, ապա իրենց զավակները, թոռները այդ փողն օգտագործելու են Հայաստանի համար, որպեսզի իրենց հոր ու պապի անունը ավելի մեծ դարձնեն:
– Բայց Հայաստանը այդքան ժամանակ ու ռեսուրս չունի: Մենք իրավունք ունե՞նք այդքան շռայլ լինել ժամանակի հետ:
– Կարևորը առաջին սերունդի սկսելն է: Նրանք կարող են համալսարաններ, համալիրներ կառուցել իրենց անուններով:
– Այսինքն` մենք օլիգարխների դեմ պայքարելու կարիք չունե՞նք:
– Ինչպես պետք է պայքարենք՝ համոզելով:
– Օրինակ՝ Ռուսաստանում այն օլիգարխները, ովքեր հակառակ էին իշխանություններին, բանտարկվեցին: Նրանց ունեցվածքը բաշխվեց այլոց միջև: Գուցե ավելի վիրահատական միջոցներով է պետք պայքարել:
– Ես սպասում եմ, որ նրանք իրենց գրպանները կբացեն և կսկսեն օգնել այս հայրենիքի առաջ գնալուն: Առանց դրամի այս երկիրը առաջ չի գնա:
– Բայց Հայաստանը լավ շուկա չէ մեծ գումարներ վաստակելու համար և շատ արագ հարստանալու մի ձև կա՝ գողանալ: Այլապես այդ մեծահարուստները որտեղից են կարողացել հայթաթել այդքան մեծ գումարներ առանց գողանալու:
– Ես գողանալու մասին չեմ կարող ասել, որովհետև ականատես չեմ: Եթե դիզել են այդ հարստությունը, ուրեմն բրավո իրենց, որ սկսել են շուկայի մեջ դնել: Ես ավելի լավ ձևով եմ մոտենում: Աստված թող տա իրենց այն մտածողությունը, որ սա իրենց երկիրն էլ է:
– Հայաստանում քաղաքական զարգացումներ են, և ես վստահ եմ, որ Դուք հետևում եք սահմանադրական փոփոխությունների այն հայեցակարգին, որն արդեն դրվել է շրջանառության մեջ: Դուք ի՞նչ վերաբերմունք ունեք: Կարծո՞ւմ եք, որ այդ փոփոխությունները պետք է լինեն և Հայաստանը ավելի ժողովրդավարական երկիր դառնալու համար պետք է անցնի խորհրդարանական կառավարման ձևի:
– Շատ արագ-արագ մեր ապրելու ձևը չպետք է փոխել: Մենք գիտենք, որ 4-5 տարին մեկ նախագահ ընտրելու համակարգը աշխատել է շատ երկրներում, ուրեմն եկեք չփոխենք, դա ժամանակի կորուստ է: Ինչ որ ունենք, եկեք դա օգտագործենք: Այդ կերպ ենք մենք ապրել սովորելու:
– Կարո՞ղ ենք ասել, որ Դուք դեմ եք սահմանադրական բարեփոխումներին:
– Ես դեմ չեմ, բայց չեմ ուզում, որ փոփոխություններ անենք: Տուն, որ սարքում ես, եթե ամեն անգամ միտքդ փոխես, ապա դրա կառուցումը չի ավարտվի:
– Իսկ ինչպե՞ս եք վերաբերվում քաղաքական դաշտի այն խաղացողներին, որոնք այսօր կան: Մի կողմից` իշխանություն, մյուս կողմից` ոչ իշխանական ուժեր: Օրինակ՝ Գագիկ Ծառուկյանը հարուստ մարդ է և քաղաքականության մեջ ունի հսկա կուսակցություն, Հայաստանում փոփոխություններ բերելու ներուժ: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այն քաղաքական ուժերին, որոնք համախմբվել են ԲՀԿ կողքին:
– Ես կարծում եմ, որ մենք ամեն կերպ կտոր-կտոր ենք եղել: Այս տարբեր-տարբեր կուսակցությունները մեզ ոչ մի տեղ չեն հասցնի: Մենք երբեք միաբան չենք եղել: Տաս կազմակերպություն ունենալը միաբանություն չէ, սա իրար կտրտել է, մեկը մյուսի տակ օճառ գցել է: Ով էլ որ լինի` երկու հատը շատ լավ է, որովհետև դա պայքար է:
– Իսկ ինչպե՞ս եք վերաբերվում օլիգարխների քաղաքականության մեջ լինելուն: Բիզնեսի ու քաղաքականության սերտաճումը արդյոք վտանգավոր չէ՞ երկրի բնական զարգացման համար:
– Դա վտանգավոր է: Երբ որ այդքան մոտ են հայրենիքի համար դրամ ծախսելուն, արդեն հեռվից հոտը զգում ես, ինչը շատ տգեղ է: Պետք է ազատ կերպով այդ գործերը բաժանեն տարբեր ընկերությունների միջև, որպեսզի բոլորն էլ կարողանան աշխատել:
– ԱՄՆ-ի քաղաքականությանը այդքան մոտ լինելով հանդերձ՝ այսօր Հայաստանն իրեն դաշնակից է ընտրել Ռուսաստանին և նրան է հանձնել իր անվտանգությունը, Դուք Հայաստանում եք եղել նաև այն սուր իրավիճակներում, որի ականատեսն ենք եղել ամիսներ առաջ օգոստոս ամսին: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում աշխարհաքաղաքական այն նոր իրողություններին, որին աշխարհն այսօր ականատես է:
– Պետք է զգուշ լինենք, որ այդ օրին չհասնենք՝ ընկնենք այս կողմ, այն կողմ: Պետք է ազատ մնանք ու ազատ մեծանանք, ազատության համը առնենք:
– Մի քանի օր առաջ ՀՀ նախագահը ՄԱԿ-ի ամբիոնից գրողի ծոցը ուղարկեց արձանագրությունները չվավերացնելու թուրքական իշխանությունների քաղաքականությունը: Ի դեպ, հայ-թուրքական արձանագրություններին Դուք էլ էիք կողմ և ջատագով, որպեսզի սահմանը բացվի:
– Միշտ կողմ եմ եղել: Մենք այդ ժողովրդի հետ պետք է հարևան լինենք: Պետք է բացեն դռները, որ մենք սկսեն հարաբերվել:
– Բայց այն նախապայմանները, որ մեր առաջ դնում են թուրքերն ու ադրբեջանցիները, մենք չենք կարող ընկրկել և ծնկի գալ: Ի՞նչ անել այդ դեպքում:
– Ես միայն մեկ բան գիտեմ, որ հսկա արտադրող երկիր է և մեզ կարող է ծովի մեջ խորտակել, բայց վախը մահ է: Պետք է խելացիորեն մոտենանք իրենց, խելացի ընդունենք իրենց հետ դռներ բացելը: Այս պատերազմները մարդկային ոչ մի խնդիր չեն կարող լուծել: Եկեք զոհ չլինենք, եկեք համեստ լինենք ու համեստությամբ փորձենք լուծել ապագայի խնդիրները: Շատ դժվար է բանտի մեջ մեծանալը:
– Սփյուռքը դեմ է հայ-թուրքական հարաբերություններին, դեմ է, որ այս պայմաններով հարաբերություններ կառուցվեն, բայց մյուս կողմից` Հայաստանը տնտեսական լրջագույն խնդիրներ ունի, որոնք պայմանավորված են նաև այդ սահմանի փակ լինելու հետ: Կարծես մի կողմից ունենք սփյուռքի անհամաձայնություն, մյուս կողմից` ունենք ներքին դժկամություն Թուրքիայի հետ հարաբերություններ հաստատելու համար:
– Տարբեր տեղերում տարբեր մտածողություն կա, բայց մենք պետք է մեր օրակագը ձևավորենք, թե ինչպես պետք է ապրենք մեր հարևանների հետ: Ճիշտ է, իրենք հողերն են ետ ուզում, բայց մենք հողերի կարիք չունենք, այստեղ այնքան տեղ կա, որ կարող ենք մինչև 10 մլն մարդ բնակեցնել: Պետք է գոնե փոքրիկ երկրներում առանձնահատուկ լինել:
– Հայոց ցեղասպանության պահանջատերը սփյո՞ւռքն է, թե՞ Հայաստանը, որովհետև սփյուռքը այդպիսի մանդատ չի տվել Հայաստանին:
– Հայաստանը շատ խելացի ձևով առաջին օրերին ասաց, որ մենք հողային պահանջ չունենք: Բայց սփյուռքի պահանջը իրենց հողերն են, իրենց ամենամեծ հարստությունները կողոպտեցին: Նրանք ամենաառաջին մեծահարուստներն էին Թուրքիայում: Մենք էլ Հայաստանում ունենք նոր մեծահարուստներ և նրանց հետ պետք է ամեն կերպ խոսենք, համոզենք, որ այդ փողերը բանկերում դնեն և դրամ տան ժողովրդին, որպեսզի կարողանան աշխատել:
– Արամ կաթողիկոսը հանդես եկավ Հայաստան-Սփյուռք համաժողովին, և Սիսի կաթողիկոսությունը պահանջելու խնդիր դրեց Թուրքիայի իշխանությունների առաջ: Նույն օրերին Դեյր Էր Զորի Սրբոց Նահատակաց եկեղեցին պայթեցվեց «Իսլամական պետության» կողմից:
– Դա իրենց արձագանքն էր, Թուրքիան արթուն կառավարություն է: Իրենք էլ են մարդ: Մենք էլ մի կերպ պետք է կարողանանք շահագործել իրենց մեծությունը:
– Մերձավոր Արևելքի այս խմորումներին ինչպե՞ս եք վերաբերվում:
– Կարծում եմ, որ արաբական երկրների անմիաբանության պատճառով են, որ այսօր պատժվում են: Աշխարհի ամենահարուստ երկրներն են, բայց իրար են վնասում: Ամեն օր նոր իսլամական խումբ է հայտնվում:
