Ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների համաձայն՝ այսօր Հայաստանում անվանական միջին ամսական աշխատավարձը կազմում է մոտ 110 հազար դրամ, իսկ զբաղվածների թիվը 2010թ. համար գնահատվել է 1 մլն 75 հազար: Սակայն ԱՎԾ իրականացրած հետազոտություններից մեկի համաձայն («Ոչ ֆորմալ հատվածը և ոչ ֆորմալ զբաղվածությունը Հայաստանում»), Հայաստանում ոչ ֆորմալ (չգրանցված) աշխատողների թիվը գերազանցում է 350 հազարը:
Ընդ որում` կան մարդիկ, որ աշխատում են մեկից ավելի աշխատատեղերում, բայց այնպես, որ մի աշխատատեղում գրանցված են, մյուսում՝ ոչ: Այս տեսակետից զեկույցում ոչ ֆորմալ աշխատատեղերի թիվը գնահատվել է 622 հազար: Այսինքն՝ Հայաստանում կա 622 հազար աշխատատեղ, որը գրանցված չէ: Իհարկե, դրանց մի մասը չի էլ ենթադրում գրանցում, քանի որ գյուղատնտեսության ոլորտում զբաղվածության հիմնական մասը պարտադիր գրանցման ենթակա չէ: Սակայն պարտադիր գրանցում պահանջող, բայց չգրանցված աշխատատեղերի թիվը ևս բավականին զգալի է:
Ինչևէ, բազմաթիվ գործատուներ չեն գրանցում իրենց աշխատողներին, իսկ գրանցելու դեպքում էլ չեն արտացոլում աշխատավարձի իրական մեծությունը՝ եկամտահարկ ու սոցիալական ապահովության վճար չմուծելու համար: Աշխատողները ևս շատ հաճախ չեն պահանջում կամ չեն կարողանում հասնել նրան, որ գործատուներն իրենց գրանցեն: Իսկ երբ գործատուն գրանցում է աշխատողին, բայց չի արտացոլում աշխատավարձի իրական մեծությունը (օրինակ՝ աշխատողն ստանում է 150 հազար դրամ աշխատավարձ, բայց գործատուն գրանցում է 40 հազար դրամ), աշխատողի շահագրգռվածությունը՝ ստիպելու գրանցել իրական աշխատավարձը, չափազանց թուլանում է:
Թոշակի չափի վրա ոչ մի ազդեցություն չունի այն, թե տվյալ աշխատողի համար գրանցված է 100 հազար դրամ, թե 40 հազար դրամ աշխատավարձ: Այնպես որ, բացի բանկից գրավ վերցնելու համար բարձր աշխատավարձ ցույց տալու պատճառից, ուրիշ ոչինչ չի շահագրգռում աշխատողին, որ վերջինս ցանկանա արտացոլել իրական աշխատավարձը: Մինչդեռ բանկից էլ սպառողական վարկ վերցնող մեր քաղաքացիների թիվը շատ աննշան է` զարգացած երկրների համեմատությամբ, այնպես որ` ընդհանուր ֆոնի վրա այս գործոնը չի կարող ազդեցություն թողնել: Մյուս կողմից էլ՝ բանկերն այսօր ողողված են բարձր աշխատավարձերի վերաբերյալ տեղեկանքներով, քանի որ չգրանցելով աշխատողի իրական աշխատավարձը, գործատուները բարձր աշխատավարձի վերաբերյալ տեղեկանքներ են տրամադրել աշխատողներին: Աշխատավարձերի վերաբերյալ բանկեր ներկայացված տեղեկանքների մասին հարկային մարմինները պարզապես չեն կարող իմանալ:
Կենսաթոշակային կուտակային համակարգի ներդրմամբ աշխատողների վերաբերմունքը իրենց գրանցված աշխատավարձի չափի նկատմամբ կարող է փոխվել, քանի որ ապագա թոշակը այդ դեպքում կապվում է նաև արտացոլված աշխատավարձի չափի հետ (և ոչ թե միայն ստաժի, ինչպես այսօր է): Սակայն գործատուների շահագրգռվածությունը՝ գրանցելու իրենց աշխատողներին և առավել ևս՝ ճիշտ արտացոլելու նրանց վճարվող աշխատավարձի չափը, դեռևս զրոյական է մնում: Ինչո՞ւ պետք է գործատուն ցանկանա, որ իր բոլոր աշխատողները գրանցվեն: Ակնհայտորեն դրա համար ոչ մի պատճառ նա չունի: Հակառակը` որքան քիչ աշխատողներ գրանցի, այնքան լավ, այնքան քիչ հարկեր կվճարի: Մինչդեռ նորմալ երկրներում գործատուները իրենք են շահագրգռված գրանցելու աշխատողներին, քանի որ որքան պատկառելի թվով աշխատողներ ունի գործատուն, այնքան ավելի լուրջ են նրան վերաբերվում նրա բոլոր գործընկերները՝ բանկերից սկսած, մատակարարներից վերջացրած:
Հայաստանում այս գործոնը չի աշխատում: Օրինակ՝ բանկերը, շատ լավ իմանալով, որ գործատուն բոլորին չի գրանցում, ստվերային հաշվապահություն է վարում, վարկեր տրամադրելիս հաճույքով վերլուծում են գործատուի այդ ստվերային (իրական) հաշվապահությունն ու ըստ այդմ վարկեր տրամադրում: Աշխատողների քիչ կամ շատ լինելը, նրանց իրական աշխատավարձի չափը արտացոլել-չարտացոլելը մեր բանկերին այնքան էլ չի հուզում, քանի որ գործատուները առանց վախենալու տրամադրում են նրանց իրենց իրական եկամուտների ու ծախսերի հաշվապահությունը, քանի որ այստեղ ևս հարկային մարմինը ոչինչ չի կարող անել:
Որոշ երկրներում, օրինակ՝ Վրաստանում, աշխատողներ գրանցելու շահագրգռվածությունը մեծացնում է նաև պետությունը՝ մի շարք հարկային արտոնություններ ու բարենպաստ պայմաններ ստեղծելով 7 և ավելի աշխատողներով փոքր ընկերությունների համար: Մի խոսքով, ո՛չ մեր հարկային դաշտը, ո՛չ ստեղծված տնտեսական պայմանները, ո՛չ էլ ստվերի և օլիգարխիկ տնտեսության մեջ ներթափանցած և հայաստանյան կոռուպցիոն պայմաններում աշխատելու լավագույն ընդունակություններ դրսևորած մեր բանկային համակարգը չեն շահագրգռում գործատուին՝ գրանցելու սեփական աշխատողներին: Աշխատողների իրավունքների պաշտպանության ինստիտուտների բացակայության և աշխատողների թույլ շահագրգռվածության պայմաններում էլ աշխատողի և նրա աշխատավարձի իրական չափի գրանցումը գործնականում դառնում է չափազանց երկրորդական խնդիր:
