Պատմական բոլոր իրադարձությունների շուրջ զարգացվում են տարբեր վարկածներ` դրանց առաջացման, լատենտ մոտիվների, ստվերային դերակատարների շուրջ: 88-ի շարժումը բացառություն չէ, մանավանդ, որ հայ իրականությունը չէր ունեցել նման զանգվածային շարժում` հստակ օրակարգով, հարթակի գործիչների ու հարյուր հազարավոր ցուցարարների ներդաշնակությամբ:
Խորհրդային ղեկավարությունը Երևանի զանգվածային ցույցերի հետևում տեսնում էր իմպերիալիզմին, Սփյուռքին, Դաշնակցությանը, մասոններին, սակայն` ոչ երբեք Հայաստանի հասարակությանը, որն ընդամենը օգտվեց Միխայիլ Գորբաչովի հռչակած Վերակառուցման առաջացրած «ձնհալից»: ԽՄԿԿ ղեկավարության ոչ ադեկվատ քաղաքականությունն ու արձագանքն ընդամենը մեծացնում էին Հայաստանի հասարակության օտարվածությունը Մոսկվայից` համազգային շարժման օրակարգում ավելի հաստատուն դարձնելով անկախության գաղափարը:
Մեկ այլ վարկածի համաձայն` 88-ի շարժման թիկունքում կանգնած է եղել խորհրդային ՊԱԿ-ը: Այս վարկածն անհեթեթություն է, եթե նույնիսկ հարթակի գործիչներից մեկը կամ երկուսը վերահսկելի են եղել կոմունիստական իշխանության կամ խորհրդային հատուկ ծառայությունների կողմից: Զանգվածային շարժումները` հասարակության սուբյեկտության հստակ ամրագրումով, չեն կարող բեմականացվել որևէ կենտրոնի կամ հատուկ ծառայության կողմից: 88-ի շարժումը` իր մասշտաբայնությամբ, չէր կարող վերահսկվել կայսրության մարմինների կողմից:
Օբյեկտիվորեն պետք է ընդունենք, որ 88-ի շարժման ծավալման համար առկա էին միանգամից մի քանի համատեքստ: Նախ` Խորհրդային կայսրության մայրամուտը լուրջ ճգնաժամ էր հարուցել ոչ միայն ԽՍՀՄ-ում, այլ նաև` Արևելյան Եվրոպայի երկրներում, որտեղ մեկը մյուսի հետևից տապալվում էին կոմունիստական ռեժիմները, գլուխ էին բարձրացնում տարածքային վեճերը, ազգային, կրոնական, լեզվական խնդիրները: Արևելյան Եվրոպայի, Մերձբալթյան երկրների, Հայաստանի շարժումներն ունեին շատ ընդհանրություններ, որովհետև սնվում էին միևնույն համաշխարհային համատեքստից, մյուս կողմից` դեմոկրատական յուրաքանչյուր շարժման հատուկ էր իր ազգային օրակարգը: 88-ի շարժումը զանգվածային էր մեկ այլ պատճառով. սովետական Հայաստանի հասարակության սոցիալական կառուցվածքն իր մեջ քաղաքացիականության էլեմենտներ էր պարունակում, ինչը նպաստեց թե՛ շարժման ինստիտուցիոնալ կայացվածությանը և թե՛ օրակարգի բազմաբովանդակությանը: 88-ի շարժումը, անշուշտ, հիմքում ուներ Արցախի խնդիրը, սակայն միանգամայն ոչ ադեկվատ կլինի այն ղարաբաղյան շարժում համարելը, որովհետև Ազատության հրապարակում և Մատենադարանի տարածքում ձևակերպվում էին ապագա Հայաստանի հիմքերը` ազգային գաղափարախոսությունից` մինչև լեզվի խնդիր, Արցախի խնդրից` մինչև էկոլոգիա:
Շարժումը ղեկավարող «Ղարաբաղ» կոմիտեն իր կառույցներն ուներ ակադեմիական և, այսպես կոչված, արդյունաբերական միջավայրում, և 1988-90թթ-ին հենց կոմիտեն էր թելադրում Հայաստանի քաղաքական օրակարգը: «Ղարաբաղ» կոմիտեն դարձել էր այլընտրանքային իշխանություն և պատահական չէ, որ համազգային շարժման երեք-չորս պատգամավորներ կարողանում էին ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդին թելադրել հանրային պատվերը:
Կոմիտեն կոլեգիալ մարմին էր, սակայն դրա 11 անդամների շարքում, բնական լիդերության սկզբունքով, առաջին պլանում հայտնվեցին Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ու Վազգեն Մանուկյանը` Երրորդ հանրապետության առաջին նախագահն ու վարչապետը:
Լևոն Տեր-Պետրոսյան-Վազգեն Մանուկյան տանդեմը Հայատասնում տապալեց կոմունիստական մենիշխանութունը` իշխանության բերելով ՀՀՇ-ին: Սակայն համազգային լիդերների տանդեմը մեկ տարվա կյանք ունեցավ, իսկ արդեն 1996-ին 88-ի հարթակի ընկերները դարձան ոխերիմ ախոյաններ:
