«Առաջին լրատվական»- ի զրուցակիցն է «Համախմբում» կուսակցության վարչության անդամ, քաղաքագետ Երվանդ Բոզոյանը:
– Պարոն Բոզոյան, դաշինքն արդեն հստակեցրե՞լ է ցուցակը։ Ձեր կուսակցության ներսում կան անհամաձայնություններ, թե ով է գլխավորելու այն։ Վերջնական որոշում ունե՞ք։
– Նախնական որոշում, բնականաբար, կա, բայց վերջնական՝ դեռ ոչ, որովհետև դաշինքի ամբողջական կազմը որոշված չէ, դեռ պրոցեսը գնում է։ Հենց վերջնական արդեն ճշգրտվի, թե ինչ դաշինք է լինելու, այդ ժամանակ էլ վերջնական որոշում կլինի:
– Այսինքն՝ հնարավո՞ր է այլ ուժերի հետ միանաք, կամ ձեզ միանան:
– Դաշինքի կազմի մասին է խոսքը, այսինքն՝ հիմա քննարկվում է, թե ինչ ուժեր, ինչ հասարակական, քաղաքական շրջանակներ կարող են մտնել։ Հենց ուրվագծվի ամբողջական ցանկը, այդ ժամանակ արդեն վերջնական որոշում կկայացվի:
– Կմանրամասնե՞ք, թե ում հետ եք հիմա քննարկումներ տանում:
– Մանրամասնելը անարդյունավետ է, որովհետև երբ դու բանակցում ես, բանակցությունները կոնֆիդենցիալություն են սիրում։ Երբ բանակցություններն ավարտվեն, այդ ժամանակ կմանրամասնվի և կներկայացվի:
– Պարոն Բոզոյան, ձեր դաշինքի շուրջ շատ քննարկումներ եղան, անգամ այսպիսի մեկնաբանություններ, որ այն հակաքաղաքագիտական է, քանի որ ընդգրկված են հստակ պրոռուսական ուղղվածության ուժեր, Արևմուտքի ուղղվածության ուժեր։ Նշվում է, որ սա ամեն գնով դաշինք կազմելու, ընդգրկվելու հնարավորություն է պարզապես:
– Իհարկե, ցավոք սրտի, այսօրվա քաղաքական դաշտը բավականին աղճատված վիճակում է, դասական իմաստով Հայաստանում քաղաքական դաշտ գոյություն չունի, որովհետև կուսակցությունները կայանում են, երբ հիմքում կա ընտրական համակարգ։ Երբ ընտրությունների ինստիտուտը չի աշխատում, բնականաբար՝ կուսակցությունների դերն էլ է դառնում իմիտացիոն: Այսինքն՝ ի՞նչ գաղափարական պայքարի մասին կարելի է խոսել, երբ ձախակողմյան կամ աջակողմյան գաղափարական կուսակցությունները չեն կարող ընտրությունների ժամանակ իրենց արժանի քվեներն ստանալ։ Ըստ էության, կա մի բիրտ պետական մեքենա, որը նույնպես գաղափարական բնույթ չունի և լուծում է իր «չոր» վերարտադրության հարցը: Ավտորիտար երկրների ժամանակ գաղափարական պայքարի մասին խոսելը դառնում է անլուրջ, որովհետև այստեղ կա մի խնդիր՝ ազատվել ավտորիտար համակարգից. աշխարհի բոլոր երկրների փորձը դա է ցույց տալիս: Օրինակ՝ երբ Պինոչետի ավտորիտար համակարգից ուզում էին ազատվել, այդ ժամանակ ձևավորվեց մեկ դաշինք, որտեղ կոմունիստներից մինչև ծայրահեղ լիբերալները հավաքված էին, որոնք պահանջում էին, որպեսզի հանրաքվեի ժամանակ ո՛չ ասեին Պինոչետին և անցկացնեին ազատ, արդար ընտրություններ: Երբ ո՛չ ասացին, հաջորդ հինգ տարվա ընթացքում արդեն այդպիսի դաշինքներ չեղան, որովհետև վերականգնվեցին դեմոկրատական ինստիտուտները, և հաջորդ ընտրությունների ժամանակ սոցիալիստները հաղթեցին: Ուզում եմ ասել, որ ավտորիտար համակարգերի ժամանակ խոսել խիստ գաղափարական դաշինքների մասին՝ ծիծաղելի է, որովհետև հանրության մեջ ծաղրանք կառաջանա, երբ դու սկսես խոսել զուտ առանձին վերցրած գաղափարական խնդրի մասին։ Դու զրոյական դերակատարություն կունենաս, որովհետև նույնիսկ քո քվեն չես կարողանա պահել ընտրությունների ժամանակ: Ի՞նչ գաղափարական խնդիրների մասին է խոսքը, այսօր պետք է խնդիր դրվի հետևյալը՝ պետք է փոխել ավտորիտար համակարգը, պետք է հասնել հնարավորինս բաց դեմոկրատական համակարգի. երբ այդ դեմոկրատական համակարգն աշխատի, երբ ընտրական համակարգը վերականգնվի, այդ ժամանակ արդեն կարող են մասնակցել ձեր ասած գաղափարական տարբեր կողմնորոշում ունեցող կուսակցությունները և տարբեր առաջարկներ անել, ու հանրությունն իր դրական կամ բացասական եզրակացությունը կտա այս կամ այն կուսակցության վերաբերյալ:
– Պարոն Բոզոյան, մտավախություն չկա՞, որ այս դեպքում եթե խորհրդարանում տեղ ունենաք, հետագայում այդ դաշինքը կփլուզվի, քանի որ կա այսպիսի խիստ կոնտրաստ՝ մանավանդ արտաքին քաղաքականության հարցում։ Եվ արդյո՞ք սա կլինի ժամանակավոր դաշինք այդ դեպքում:
– Գիտեք, երբ դու ունես փլուզված քաղաքական դաշտ, այդ կողմնորոշումն էլ է պայմանական բնույթ կրում, ցավոք սրտի եմ սա ասում: Եթե ասեմ, որ շատ սկզբունքային մարդիկ կան, որ շատ սկզբունքային կողմնորոշումներ ունեն… ես՝ որպես քաղաքագետ, մեծ վերապահում ունեմ այդ մարդկանց նկատմամբ, որովհետև ես ինքս իմ կյանքում տեսել եմ, թե խիստ սկզբունքային մարդիկ իքս պահին իրենց ոնց են պահում. բոլորին է դա վերաբերում, ցավոք: Հայաստանում այդպիսի սկզբունքային քաղաքական դաշտ, սկզբունքային աշխարհաքաղաքական պայքար չկա, ինչպես, օրինակ, կա Ուկրաինայում, Վրաստանում կամ Մոլդովայում: Հայաստանը այլ պայմանների մեջ է, և այստեղ շատ խնդիրներ իմիտացիոն բնույթ են կրում: Եվ դրա համար ասել, որ այստեղ մեկը ռուսամետ է, մեկն արևմտամետ է, դրանք ուղղակի ձևի համար են երևի այդպես ասում, անկեղծ մի՛ հավատացեք մինչև վերջ այդ մարդկանց, խորհուրդ եմ տալիս: Այսինքն՝ Հայաստանի քաղաքական դաշտը մի քիչ թուրքական բազարի է նմանվում, ցավոք սրտի, և այստեղ տարբերությունները այլ ճանապարհով են գնում:
– Իսկ կա՞ արդյոք ինչ-որ բաժանարար գիծ ինչ-որ մեկի հետ համագործակցության առումով: Կան ուժեր, որ, օրինակ, Մարտի 1-ն են այդ գիծը համարում, տարբեր գործիչների անցյալում ծավալած գործունեությունը: Ձեզ համար ինչ-որ բաժանարար գիծ կա՞ գործակցության առումով, թե՞ բաց են դռները, և որ ուժը ցանկանա՝ կարող է միանալ, եթե այդ պահին ինքն իրեն ընդդիմադիր է համարում։
– Քանի որ շատ անսկզբունքային քաղաքական դաշտ է այստեղ ասել, որ այ, այս մեկը շատ սկզբունքային գործիչ է կամ ուժ է, նրա հետ կարելի է աշխատել, մյուսը ավելի քիչ սկզբունքային է, մեղմ ասած՝ այդպես չէ: Ցավոք սրտի, Հայաստանի քաղաքական դաշտը խայտառակ բնույթ ունի և սկզբունքայնությամբ չի փայլում, և այդ պայմաններում խիստ պայմանականորեն կարելի է ասել, որ այս մարդու կամ քաղաքական ուժի հետ արժե համագործակցել կամ չարժե։ Անկեղծ եմ ասում. դրա համար այսօրվա դրությամբ պետք է խնդիր դնել հետևյալը՝ ինչպես անել, որպեսզի մենք կարողանանք դուրս գալ այսօրվա համակարգից: Մենք պիտի ավելի անկեղծ հասկանանք, թե ինչ է իրենից ներկայացնում այս համակարգը, որպեսզի հասկանանք, թե ինչպես կարող ենք այս համակարգից դուրս գալ: Իսկ որպեսզի բնութագրենք, թե ինչ է իրենից ներկայացնում այսօրվա համակարգը, ինչու է այսպիսի համակարգ ձևավորված, որ այսպիսի անսկզբունքային քաղաքական դաշտ է ձևավորված, այ, եթե այդպիսի հիմնարար խնդիրները դնենք և հասկանանք, թե որն է ճանապարհը, դա ավելի պրոդուկտիվ կլինի հանրության համար:
– Իսկ այս դեպքում, օրինակ, Հովիկ Աբրահամյանի մասով նշվում է, որ կարող է ընդդիմադիր դիրքերից հանդես գալ և այլն, նրա հետ ինչ-որ համագործակցության եզրեր կտեսնե՞ք:
– Ես նորից եմ ասում՝ մենք ապրում ենք քանդված, փլուզվող համակարգերում: Հայաստանում չկա ո՛չ կայուն ընդդիմադիր դաշտ, ո՛չ կայուն քաղաքական համակարգեր, բոլոր համակարգերը փլվում են, որովհետև երբ չկան արժեքներ, չկան ուղենիշներ քաղաքական դաշտում… մեկը մի անձնական խնդրի պատճառով է դուրս գալիս, մյուսը մյուս դաշտից է անձնական պատճառով դուրս գալիս, և այնպիսի տպավորություն է, որ փլուզվում են բոլոր դաշտերը, ինչը ես մի կողմից՝ դրական եմ գնահատում, որովհետև այս ճահճային վիճակը, որ կա Հայաստանում, պետք է կամաց-կամաց ապամոնտաժվի, և մենք ունենանք դինամիկ զարգացող դաշտ, մյուս կողմից՝ այնպիսի տպավորություն է, որ փլուզվում են բոլոր շրջանակները, և փլուզման մեջ կարող է երկրաշարժի տակ մնանք մենք՝ բոլորս:
– Դուք ավելի շատ քաղաքագիտական պատասխան տվեցիք, բայց եթե որպես վարչության անդամ պատասխանեք հարցին՝ Հովիկ Աբրահամյանի հետ համագործակցության հնարավորություն տեսնո՞ւմ եք:
– Այսպես ձևակերպեմ՝ մենք փորձելու ենք առաջարկել կոնցեպտուալ ծրագիր, թե ինչպես անենք, որպեսզի ապամոնտաժենք այս համակարգը: Եթե մենք խնդիր դնենք, որ Սերժ Սարգսյանի փոխարեն երկրի ղեկավար դառնա Սեյրան Օհանյանը, հանրությունը ոչինչ էլ չի շահի, անկեղծ ասեմ ձեզ, կամ եթե դառնա մեկ ուրիշ մարդ: Մենք պետք է հասկանանք, թե ինչ անենք, որ այս արատավոր վիճակից դուրս գանք: Որպեսզի մենք հասկանանք, ես կարճ փորձեմ բնութագրել. արդյո՞ք մեզ մոտ հաստատված է քրեաօլիգարխիկ համակարգը, որտեղ երկրի տնտեսական հիմնական ոլորտները մի քանի մարդ են տնօրինում, և այդ մարդիկ փաստորեն ձևավորել են նոմենկլատուրային կապիտալիզմ, փաստացի մրցակցություն կա մանր բիզնեսի մեջ, միջին բիզնեսի մեջ, բայց վերևների ոլորտներում ինչ-որ ֆեոդալներ են, որոնք վերահսկում են այս համակարգը: Բնականաբար, այս տիպի համակարգը եթե չփոխենք, ուրիշ մարդ գա՝ ի՞նչ տարբերություն հայ ժողովրդի համար, թե ազգանունը կլինի Սերժ Սարգսյան, Սեյրան Օհանյան, Գագիկ Ծառուկյան, թե, ասենք, Արամ Զավենի Սարգսյան, ոչ մի տարբերություն չի լինի:
Մարդիկ 25 տարի է՝ տեսել են, որ այդ համակարգը չի փոխվել, մարդիկ փոխվել են, բայց համակարգը մնացել է նույնը: Մեր դաշինքի մոդելով ես այսպես եմ տեսնում, որ մենք պետք է հանրությանն առաջարկենք փոխել այդ քրեաօլիգարխիկ համակարգը, և այս քրեաօլիգարխիկ, կիսաֆեոդալական, կիսակապիտալիստական համակարգից անցնենք ցիվիլ, քաղաքական կողմնորոշում ունեցող լիբերալ համակարգի կամ ժողովրդական կապիտալիզմի, որտեղ այս վերևների ոլորտները որ կան, պետք է մենաշնորհներից դուրս գան, դառնան մրցակցային: Ես մի օրինակ բերեմ. ժամանակին մենք ունեինք «ԱրմենՏել» ընկերություն, որը հեռահաղորդակցության ոլորտում մենաշնորհային, ֆեոդալական բնույթ ուներ։ Ինքը օլիգարխիկ համակարգ էր, ուներ գերշահույթներ, մենք էլ կատաղած պայքարում էինք գերշահույթի դեմ, և տուժում էին բոլորը, տուժում էր պետությունը, ժողովուրդը, իրենք էլ անընդհատ թիրախի տակ էին, իրենց անընդհատ քննադատում էին: Հետո այդ համակարգն ազատականացվեց, մտավ ՎիվաՍելը, «Յուքոմը»… և հիմա այդ համակարգը մրցակցային է, որտեղ շահել են բոլորը՝ և՛ Բիլայնը, և՛ ՎիվաՍելը, որովհետև արդեն հարգանք ունեն հանրության մոտ, ավելի շատ փող են աշխատում, քան նախկին «ԱրմենՏելը»։ Դրանից շահում է և՛ պետությունը, որովհետև բյուջեն ստանում է մեծ գումարներ, հարկեր, և՛ ժողովուրդը, քանի որ մրցակցության արդյունքում էժանացել են գները։ Հիմա Հայաստանում մի ոլորտ ազատականացվել է, բայց կան ոլորտներ, որոնք դեռ փակ են մնացել. եթե բոլոր մնացած ոլորտներն ազատականացնենք, և այդ օլիգարխները օլիգարխիկ վիճակներից դուրս գան, դառնան խոշոր բիզնեսմեններ, իրենք էլ հարգանք կունենան մեզ մոտ, և մենք դրանից կշահենք: Եթե մեր տնտեսությունը դառնա ժողովրդական, դեմոկրատական տնտեսություն, արդեն դա կենթադրի դեմոկրատական քաղաքական դաշտ: Եթե մենք փոխենք այդ համակարգը, այդ խնդիրը դնենք, ապա դեմոկրատական համակարգի ժամանակ կլինեն նորմալ ընտրություններ: Եթե մենք կարողանանք փոխել, 5-10 տարի հետո արդեն կունենանք նորմալ, ժողովրդական ընտրություններ, և այդ ժամանակ արդեն իսկապես կգնա գաղափարական պայքար, ձախերի, աջերի, այս կամ այն կողմնորոշման ուժերի միջև, որը շատ տրամաբանական կլինի: Այսօր համարած «արմենտելային» տրամաբանություն է, և այստեղ խոսել, թե ինչքանով ես սոցիալիստ կամ լիբերալ, ուղղակի ծաղրանք կառաջացնի հանրության մեջ: Հանրությունն ուզում է, որ ֆեոդալական համակարգից ազատենք իրեն, որովհետև այս համակարգն արդեն մարդուն խեղդում է, մարդուն սարքում է ճիճու: Երբ պետությունը մարդասեր չէ, մարդուց չես կարող հայրենասիրություն պահանջել: Եթե ուզում ես, որ մարդը սիրի պետությունը, հայրենասեր դառնա, պետք է ինքը լինի քաղաքացի, եթե պետությունը չի սիրում, ատում է իր քաղաքացուն, քաղաքացին չի կարող հայրենասեր դառնալ՝ նա կա՛մ կարտագաղթի, կա՛մ կչարանա պետության դեմ:
– Պարոն Բոզոյան, բացի Կարեն Անդրեասյանից՝ հիմա ձեր կուսակցությունում կա՞ն ուրիշ տարաձայնություններ, վրդովվողներ այն հանգամանքից, որ նախնական տարբերակով Սեյրան Օհանյանը պետք է գլխավորի դաշինքի ցուցակը, թե՞ այդ հարցն արդեն կարգավորված է:
– Չէ, որևէ այլ տարաձայնություն չկա մեծ հաշվով, իհարկե՝ ամեն մարդ ունի իր տեսակետը, ես դա նորմալ եմ համարում, որովհետև եթե կուսակցությունը տոտալիտար բնույթ կրի և տոտալիտար որոշումներ կայացնի, այդ կուսակցությունը ՀՀԿ-ից կամ նախկին խորհրդային Կոմկուսից ոչնչով չի տարբերվի: Հակառակը՝ եթե մարդը վտանգը տեսել է, այդ մասին ասելը նորմալ է, բայց մեր կուսակցության ճնշող մեծամասնությունը այլ տեսակետ ունի:
