«Առաջին լրատվականի» զրուցակիցն է փիլիսոփայության դոկտոր, ԵՊՀ պրոֆեսոր Լյուդմիլա Հարությունյանը:
– 2010թ. դեկտեմբերից սկսված ներիշխանական տրանսֆորմացիաները իշխանական քարոզչամեքենան մեկնաբանում է որպես բարեփոխումներ: Տիկին Հարությունյան, Դուք ինչպե՞ս եք գնահատում։
– Իշխանությունները ցանկանում են իրավիճակը վերցնել իրենց ձեռքը, որովհետև Հայաստանում ընթանում է ժողովրդական զանգվածների դժգոհության վրա կառուցված պրոցես, և արդեն հայտնվել է նաև զանգվածների դժգոհության վրա իր ապագան կառուցող մարդը, որն արդեն փողոց է հանում հազարավոր մարդկանց: Իշխանությունները այդ ամենը տեսնելով, բնական է, որ հասկանում են, թե սրան ինչ կարող է հաջորդել: Ամբոխը շատ վտանգավոր է, իշխանությունները հասկանում են, որ ամբոխին չի կարելի տեղի տալ: Սոցիոլոգներն ասում են, որ հեղափոխությունը լինում է այն ժամանակ, երբ սոված ժողովուրդը ջղայնանում է: Իշխանությունները դա շատ լավ գիտեն և շատ լավ պատկերացնում են ժողովրդի դժգոհության աստիճանը:
– Դուք հավատո՞ւմ եք, որ այս իշխանությունները կարող են ներսից բարեփոխվել:
– Ես միայն հավատում եմ, որ Հայաստանի մոդեռնիզացիան, արդիականացումը հրամայական է, որը հասկանում են բոլորը և նաև իշխանությունը: Բայց մինչև այսօր լուծված չէ այն հարցը, թե ով է այդ մոդեռնիզացիայի լոկոմոտիվը Հայաստանում, հիմա այդ լոկոմոտիվն է փնտրվում, փնտրտուքը սկսվել է: Ինչու ոչ, դա կարող է լինել նաև իշխանությունը:
– Իսկ զանգվածներ հավաքող ուժ ասելով` Դուք ո՞ւմ նկատի ունեք` Հայ ազգային կոնգրեսի՞ն, թե՞ Տիգրան Կարապետյանին:
– Տեր–Պետրոսյանի շարժումը ինստիտուցիոնալացված ընդդիմություն է, որը կառուցված է բոլոր կանոններով և իր ֆունկցիաները կատարում է: Սակայն սոցիալական դժգոհությունը այնքան մեծ է, որ Տեր–Պետրոսյանի ընդդիմադիր շարժումը չի կարողանում պատասխանել այդ դժգոհության ծավալին: Լևոն Տեր–Պետրոսյանը զանգվածի համար չի կարող խոսել, նա չի կարողանում լինել զանգվածի լիդերը: Նա շատ լավ լիդեր է ինստիտուցիոնալացված ընդդիմության: Հաջողակ է այն երկիրը, որն ունի ինստիտուցիոնալացված ընդդիմություն, որովհետև դրա համար մեծ ջանքեր են պահանջվում: Լևոն Տեր–Պետրոսյանի ղեկավարած ընդդիմությունը ճանաչված է Եվրոպայի կողմից, սակայն փաստ է նաև այն, որ նա չի կարողանում արտահայտել սոցիալական դժգոհություն ունեցող այս մեծ զանգվածի սպասումները: Պատճառը շատ պարզ է` այդ զանգվածի հետ պետք է խոսել իր լեզվով` սովածի լեզվով, Տեր–Պետրոսյանը չի կարողանում խոսել սովածի լեզվով, որովհետև ինքն էլ է եղել նախագահ: Նա ուզում է լուծել քաղաքական խնդիրները, որոնք շատ արդիական են: Նա իր շեշտադրումը դնում է Ղարաբաղի, արտաքին պաշտպանության խնդրի վրա, որոնք շատ արդիական են, մինչդեռ զանգվածի դժգոհությունն այսօր կառուցված է սոցիալական խնդիրների վրա: Իսկ Տիգրան Կարապետյանը հենց այդ խնդիրը վերցրեց իր վրա և ինքը գտավ բառեր, որոնք հոգեհարազատ են այդ զանգվածին, սակայն սա շատ վտանգավոր երևույթ է, իրականում սա քաղաքական շատ մեծ ավանտյուրա է, որովհետև Տիգրան Կարապետյանը այդ խնդիրների լուծումը չունի: Այսօրվա Հայաստանը ի վիճակի չէ այդ խնդիրները լուծելու, սոցիալապես դժգոհ այդքան զանգվածին ոտքի կանգնեցնելը շատ վտանգավոր է, բայց նրան հաջողվեց: Նա բարձրացնում է սոցիալական արդարության խնդիրը, որը շատ վաղուց չափազանց սուր է դրված Հայաստանում:
– Տիկին Հարությունյան, Տիգրան Կարապետյանի խոսքերը գործի կվերածվե՞ն, արդյո՞ք նա այն ուժն է, որը կարող է Ձեր նշած դժգոհ զանգվածին ուղղորդել դեպի հեղափոխություն:
– Եթե հիշենք Գերմանիան 1932թ., ապա կտեսնենք, որ մի մարդ հավաքեց իր շուրջ դժգոհ զանգվածին: 1932թ. Գերմանիան մեծ ճգնաժամի մեջ գտնվող երկիր էր, որտեղ արտադրությունը կրճատվել էր 40-46%, կար գործազրկություն, սոցիալական դժգոհությունը շատ հզոր էր, և այդ զանգվածը փոփոխություններ էր պահանջում: Այդ պահանջը բավարարելու համար զանգվածին հավաքեց մի մարդ, որը ոչ մի լուծում չուներ` բացի սարսափելի ազգայնական լուծումից: Այդ տարիներին նույնն էր Իտալիայում: Այսինքն` զանգվածն ունի իր պահանջը և այդ պահանջի արտահայտման իր օրենքները, զանգվածը չի արտահայտվում այնպես, ինչպես ուզում է իշխանությունը: Իմ հույսերն այլ են. ես շատ վաղուց տեսնում եմ Հայաստանի արդիականացման կարիքը, դա պիտի լինի մեր հրամայականը: Պետք է գտնվի այն ուժը, որը կվերցնի իր վրա այդ խնդիրը, իսկ այդ ուժը, ըստ իս, պետք է լինի իշխանությունը: Ոչ մի օլիգարխ չի ուզում արդիականացնել Հայաստանը, դա նրանց պետք չէ. օլիգարխն ապրում է Հայաստանի թերությունների և ֆեոդալական` ոչ մրցունակ երկիր լինելու հաշվին: Շատ երկրներում հենց էլիտան է արդիականացում իրականացնողը, սակայն Հայաստանում էլիտան դա իր վրա չի վերցնում, մտավորականությունն էլ սուս է արել, որովհետև վախենում է ամբոխից:
– Իսկ իշխանությունը գիտակցո՞ւմ է այդ արդիականացման հրամայականը:
– Իշխանությունները պետք է հասկանան, որ ղարաբաղյան հիմնահարցի լուծումը մտել է փակուղի, և իրենք մեկ ելք ունեն ժողովրդի սիրտը շահելու համար` դա երկրի արդիականացումն է: Թուրքերի հետ հարաբերությունների ստեղծումը և սահմանի բացումը ևս չստացվեց, չնայած ես դա համարում եմ պատրանք. չգիտես ինչու, հայերը համարում են, որ սահմանը բացվելով իրենց խնդիրները կլուծվեն: Ես չեմ հավատում դրան և կարծում եմ, որ իշխանությունն էլ դրան չի հավատում և գիտի, որ դրանից հետո կգան ահավոր հետևանքներ: Երկրի արդիականացումը հրամայական է, և պիտի գտնվի այն ուժը, որը կարդիականացնի երկիրը, եթե դա ընդդիմությունը կվերցնի իր վրա` բարի երթ: Կարևոր է, որ ինստիտուցիոնալացված ընդդիմությունը կարողանա ստիպել իշխանություններին գնալ արդիականացման, միևնույն է` փոփոխություններ կատարողը, գործիքը իշխանությունն է: Արդիականացում ը նշանակում է, որ երկրի չինովնիկը պիտի փոխվի, մեխանիզմը պիտի փոխվի, փողոցային ընդդիմությունը դա չի կարող անել: Սակայն եթե փողոցում կանգնած ամբոխը ստիպի իշխանություններին գնալ արդիականացման, ապա ես հավատում եմ, որ իշխանությունը դա կանի: Մեր հարևան Վրաստանում դա արվել է: Սաակաշվիլին ռեֆորմներ արեց, որովհետև ինքը տանուլ էր տվել պատերազմում և ստիպված էր ցույց տալ, որ ինքն այդ երկրի անփոխարինելի միակ լիդերն է: Նա առաջինը ոստիկանությանը զրկեց կոռումպացված լինելու իրավունքից, նա արդիականացրեց ոստիկանությունը: Ես համոզված եմ, որ մեր երկրի լիդերն ինձանից լավ է հասկանում, որ ղարաբաղյան հարցի կարգավորումը իր մոտ չի ստացվում, թուրքերի հետ էլ բան չստացվեց. միակ ոլորտը, որտեղ ստացվելու է` երկրի արդիականացումն է: Իշխանությունների միակ փրկությունը մոդեռնիզատոր դառնալն է, դա է նրանց հեղինակություն բերելու:
– 2012թ. խորհրդարանական ընտրություններին ընդառաջ քաղաքական դաշտում ի՞նչ վերադասավորումներ եք տեսնում, ո՞ր ուժերն ունեն շանսեր և ի՞նչ ռեսուրսների վրա են հիմնված նրանց շանսերը:
– Վերադասավորումներ ներկա պահին ես չեմ տեսնում: Իմ կարծիքով, շատ լուրջ է Տիգրան Կարապետյանի շարժումը` դժգոհության վրա կառուցված շարժումը կարող է Հայաստանում հաջողել: Քաղաքական ուժերը կառուցվում են նույն սոցիալական դժգոհության վրա: Այդ դժգոհության վրա այս պահին երկու ընդդիմություն չի կարող մնալ, և այդ առումով, ես կարծում եմ, որ Տ.Կարապետյանի հավաքած զանգվածը կծառայի հենց իրեն: Բայց եկեք մտածենք, թե ումից է նա խլել այդ ձայները: Նա այդ ձայները հավաքել է ինստիտուցիոնալացված օպոզիցիայից և «Բարգավաճ Հայաստանից»: Դա դժգոհ զանգվածն է, ընդդեմ քվեարկող զանգվածն է, բայց պետք չէ մոռանալ, որ այդ զանգվածն էլ է կոռումպացված,- նա իր ձայները վաճառում է,- այնպես որ` Կարապետյանի հավաքած զանգվածը վաղը կարող է նաև ուրիշին ծառայել: Ես կարծում եմ, որ ՀԱԿ–ը ձայներ է կորցրել, սակայն ես շատ ուզում եմ, որ այն կայանա, և գտնում եմ, որ այնպիսի ընդդիմությունը, ինչպիսին է «Ժառանգությունը» պետք է ՀԱԿ–ի կողքին կանգնի, քանզի դա մեր երկրի ձեռքբերումն է` չի կարելի քանդել, ամբոխով փոխարինել այն ընդդիմությունը, որին Եվրոպան է ճանաչում: Բայց իրականում ինձ ավելի շատ զարմացնում է դժգոհ զանգվածի ավելացման քայլերի համընկնումը, կարելի է անգամ մտածել, որ սա հականախագահական շարժում է: Օրինակ` կենսաթոշակային բարեփոխումները, Երևանի փողոցների մաքրման շատ կարևոր և լավ գործը, այս ամենը կատարվում է հենց հիմա և ավելացնում դժգոհների զանգվածը: Եթե իրոք ուզում են արդիականացնել քաղաքը, ապա պետք է սկսեն քաղաքը վերադարձնել քաղաքացուն: Փոխանակ դա անեն, քաղաքացուն զրկում են առևտուր անելու հնարավորությունից, նորից ճնշումներն են ավելացնում: Գոյություն ունի սոցիալական ֆոն, որը չի կարելի հաշվի չառնել, չի կարելի գործողությունների սոցիալական հետևանքները հաշվի չառնել: Այս քայլով քաղաքապետարանը նորից ավելացնում է դժգոհների բանակը, այլ բան է տրամադրեն շուկաներ: Հասկանալի չէ, թե դա ում է ձեռնտու, ում է պետք արագորեն ավելացնել դժգոհ զանգվածը: Սա կարող է նաև ինչ–որ դրսի ուժի ձեռքի գործը լինել:
– Այսինքն` դժգոհ զանգվածի ավելացման և ներիշխանական փոփոխությունների մեջ Դուք դրսի ուժերի մասնակցությո՞ւնն եք տեսնում:
– Այո, ես չեմ բացառում դա: Ես նայում եմ, թե ինչ է կատարվում հիմա մեզ բավականին մոտիկ գտնվող երկրներում և մտածում եմ, որ այո, հնարավոր է, որ ուրիշ ուժեր էլ խառնված լինեն մեր ներքաղաքական երևույթներին, կամ ներքին օլիգարխիկ ուժերի մասնակցությունը լինի:
– Տիկին Հարությունյան, Թունիսի ժողովուրդը հեղափոխություն իրագործեց` առանց ընդդիմության: Ձեր կարծիքով, հնարավո՞ր է, որ թունիսյան նախադեպը կիրառվի նաև Հայաստանի նման երկրներում:
– Թունիսում հեղափոխություն չի եղել, այնտեղ ընդամենը դժգոհության արտահայտում կատարվեց: Նախագահը, որի գործողություններին դեմ էր դուրս եկել ժողովուրդը, փախավ և ստացավ քաղաքական ապաստան Սաուդյան Արաբիայում: Այնտեղ հեղափոխություն չի եղել, պարզապես նախագահը փախել է: Ես վախենում եմ, որ Հայաստանում էլ կարող են գնալ այդ ճանապարհով: Ես սպասում եմ, որ տեսնեմ, թե այդ ամբոխին ինչ են գցելու, որովհետև ամբոխը, որը փողոցում կանգնած է, հաց է ուզում և տեսարաններ: Ամբոխին պետք է զոհ տան, թե ում կտան` դեռևս պարզ չէ, բայց ես վախենում եմ, որ կարող են զոհել հենց վարչապետին` միակ մարդը, որի շուրթերից հնչում է արդիականացում բառը, ես վախենում եմ, որ նրան կգցեն այս ամբոխին, ամբոխին կասեն, թե նա է մեղավոր այս ամենի համար: Բայց իրականում մեղավորն այն մարդը չէ, ով Հայաստանում խոսում է արդիականացման մասին:
