20 տարի առաջ անկախություն ձեռք բերած Հայաստանում տասնյակ երիտասարդներ, ովքեր ունեն սոցիալական ինտեգրման կարիք, մեկուսացված կյանք են վարում Խարբերդի մանկատան մասնաշենքում, քանի որ կառավարությունն անտեսում է խմբային տան մոդելը, որի օրինակով Հայաստանում գործում է «Ջերմիկ անկյուն» հաստատությունը:
Երկրի 8 պետական եւ 4 բարեգործական մանկատներում ապրում են գրեթե 1000 երեխաներ, նրանցից 360-ը, ովքեր ունեն բնածին կամ ձեռքբերովի մտավոր կամ ֆիզիկական խնդիրներ` հատուկ մասնագիտացում ունեցող մանկատներում:
«Բոլոր այս հաստատություններում կան երիտասարդներ, ովքեր շարունակում են այստեղ ապրել չափահաս դառնալուց հետո», – ասում է Ելենա Կիրակոսյանը, ով ղեկավարում է Երեւանում գործող «Ջերմիկ անկյուն» հաստատությունը:
«Ջերմիկ անկյունը» Երեւանի Աջափնյակ համայնքում տեղակայված խմբային տուն է, Հայաստանում միակը, որտեղ 2005-ից իրավաբանորեն գրանցվել եւ բնակվում են մտավոր եւ ֆիզիկական խնդիրներ ունեցող 12 երիտասարդներ. հաստատության համարյա բոլոր սաներն այստեղ են տեղափոխվել պետական մանկատներից:
1953 թվականից գործող Խարբերդի մանկատունը նախատեսված է կենտրոնական նյարդային համակարգի օրգանական եւ ֆունկցիոնալ ախտահարումներով բնածին ու ձեռքբերովի ֆիզիկական եւ մտավոր խնդիրներ ունեցող 6-18 տարեկան հաշմանդամ երեխաների խնամքի համար:
Խարբերդի մանկատունը միակն է Հայաստանում եւ խիստ ծանրաբեռնված է, շինության հիմնական մասնաշենքը նախատեսված է 160 երեխաների համար, իսկ այնտեղ ապրում է 277 սան:
2007-2010 թվականներին մանկատան նոր մասնաշենքի շինարարության համար պետբյուջեով հատկացվել էր 600 մլն դրամ (մոտ 1,7 մլն դոլար): Այն նախատեսված էր տարբեր բարդության ֆիզիկական եւ մտավոր խնդիրներ ունեցող 30-40 երիտասարդի համար: Սակայն, նոր մասնաշենքում այսօր ապրում են Հայաստանի 118 չափահաս քաղաքացիներ:
Մինչդեռ սա բարդացնում է նրանց հետ անհատական աշխատանքի կազմակերպումը, կառավարությունը առաջիկայում որեւէ հստակ ծրագիր չի նախատեսում հատուկ կարիքներ ունեցող այս մարդկանց համար:
Խարբերդի մանկատան դաստիարակչական գծով պրոռեկտոր Իրինա Յաղուբյանն ասում է` միակ լուծումը երիտասարդների հետ անհատական աշխատանքն է, ինչն անհնար է ներկա պայմաններում:
«Հույս ունենք, որ միգուցե նոր ծրագրեր կլինեն: 18 տարեկանից հետո նրանց հետ բնականաբար ուրիշ աշխատանք է տարվում: Երբ նրանք մի խմբում են գտնվում 10 տարեկանների հետ կամ երեխաների քանակը շատ է, արդեն հնարավորությունը քչանում է անհատական մոտեցում ցուցաբերելու», – ասում է Յաղուբյանը:
Իշխանություններն ընդունում են, որ չեն կարողանում հատուկ պայմաններ ապահովել մանկատներում տարբեր տարիքային խմբերի մեջ մտնող սաների համար, ինչպես նաեւ նպաստել նրանց սոցիալական ինտեգրմանը` պատճառաբանելով այս ամենը ֆինանսական միջոցների պակասով:
2010-ի սեպտեմբերին Խարբերդի մանկատան նորակառույց մասնաշենքի բացմանը մասնակից Աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարար Արթուր Գրիգորյանը խոստովանել էր, որ այս խնդրին լուծում չեն տեսնում:
«Խնդիրը բավական լուրջ է, եւ նույնիսկ եվրոպական երկրներում այս տիպի խնդիրները դեռեւս ամբողջովին կարգավորված չեն: Ստիպված մենք [նրանց] պահում ենք այստեղ, նույն հաստատությունում պահում ենք երեխաներին», – ասել էր նախարարը:
Խարբերդի մանկատունն ապահովված է տաք եւ սառը ջրով, բավարար սանիտարահիգիենիկ պայմաններով, եւ աշխատակիցները նշում են, որ կյանքի պայմաններն այստեղ տարեցտարի բարելավվում են:
Մինչ այս մասնաշենքի բացումը` մանկատան չափահաս սաների կյանքն ավելի անապահով էր: Միակ հնարավոր վայրը, ուր նրանք կարող էին տեղափոխվել` Վարդենիսի հոգեբուժական տուն-ինտերնատն էր: Սակայն մասնագետների խոսքերով` Վարդենիսում գործող այս հաստատությունում հարաբերականորեն թեթեւ հոգեկան խանգարումներով տառապող սաների համար նախատեսված անհրաժեշտ բուժում չի իրականացվում:
«Վարքի խանգարում ունեցող անձիք գտնվում են սահմանային գոտում: Կարող են դրսեւորել ոչ սոցիալական վարք, ինչը չի նշանակում, թե հոգեբուժական խնդիրներ ունեն», – ասում է երեխաների հետ աշխատող անկախ արտ թերապեւտ Դիանա Գալստյանը:
Այսօր «Ջերմիկ անկյունում» ապրող 12 սաներից միայն մեկն է տառապում հոգեկան խանգարմամբ. հաստատության կազմակերպիչների ջանքերով էլ նա ժամանակին տեղափոխվել է այստեղ Վարդենիսի հոգեբուժարանից: Այժմ նրան համապատասխան հոգեբանական օգնություն են տրամադրում, եւ Կիրակոսյանի խոսքերով` նրա վիճակը օրեցօր բարելավվում է:
«Ջերմիկ անկյուն» խմբային տունը հիմնադրել է «Խաղաղության կորպուս» միջազգային կազմակերպության նախկին կամավոր Նաթալի Ռիզզիեռին, ով երկու տարի աշխատել է Կապանի թիվ 3 հատուկ կրթահամալիրում:
«Նաթալին շոկ էր ապրել` իմանալով, որ Հայաստանում թերապեւտի եւ հոգեբանի կարիք ունեցող երիտասարդները հայտնվում են «գժանոցում»», – պատմում է «Ջերմիկ անկյան» ղեկավարներից` Օլգա Դաբաղյանը:
«Ջերմիկ անկյուն» խմբային տունն աջակցում է պետությանը` մտավոր եւ ֆիզիկական սահմանափակումներ ունեցող չափահաս անձանց սոցիալական ինտեգրման գործում, սակայն ամեն տարի ֆինանսավորման հայցով դիմում է պետությանն ու օգնություն չի ստանում: Տան գործունեությունը ֆինանսավորում են արտերկրի անհատ բարեգործները:
Հայաստանում կան 150 մտավոր եւ ֆիզիկական սահմանափակ կարողություններ ունեցող երիտասարդներ, ովքեր ծնողազուրկ են կամ ծնողները հրաժարվել են նրանցից:
Թերապեւտ Դիանա Գալստյանը եւ «Ջերմիկ անկյան» կազմակերպիչները կարծում են` պետության համար մեծ դժվարություն չէ գնել 10-15 առանձնատուն եւ երիտասարդների սոցիալական ներառման (ինտեգրման) համար տրամադրել համապատասխան մասնագետներ:
Սակայն «Ջերմիկ անկյան» տան օրինակն անտեսվում է, եւ տասնյակ երիտասարդներ առանձնացված են մնում հասարակությունից` ապրելով Խարբերդի մանկատանը: Ոչ ոք չի զբաղվում նրանց սոցիալական, անձնական ու աշխատանքային կյանքի կազմակերպմամբ:
«Հնարավոր է, որ այդ խնդիրները տեղ գտնեն հաշմանդամության սոցիալական ներառման նոր օրենքում», – ասում է ՀՀ աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարության տարեցների եւ հաշմանդամների հիմնահարցերի վարչության պետի տեղակալ Անահիտ Գեւորգյանը:
«Հայաստանը բավական ետ է սոցիալական ներառման եվրոպական մոդելից, բայց նպատակ ենք դրել հասնել դրան», – վստահեցնում է նա:
Կարին Գրիգորյան
Հոդվածն արտատպվում է Պատերազմի և խաղաղության լուսաբանման ինստիտուտի «Կովկասյան լրատու» պարբերականից: (www.iwpr.net)