Աւանդաբար, Միջին Արեւելքի հայկական գաղութները ամբողջովին ենթակայ են տուեալ երկրի եւ ընդհանուր տարածքաշրջանի վերիվայրումներուն: Տակաւին թարմ են յիշողութիւնները ինչ կը վերաբերի Պաղեստինի եւ Եգիպտոսի հայ գաղութներուն, որոնք զոհ երթալով մեծ փոփոխութիւններուն՝ նօսրացան: Դեռ մօտիկ անցեալին, գրեթէ անոնց շարքին անցաւ նաեւ իրաքահայ գաղութը: Կը մնան անդին երեք գլխաւոր գաղութները՝ պոլսահայ, լիբանանահայ եւ սուրիահայ: Լիբանանահայ գաղութը, թէկուզ անցնելով քաղաքացիական պատերազմէն եւ կորսնցնելով քանակ եւ ուժականութիւն, 90ականներու լիբանանեան բարգաւաճումէն օգտուելով կը շարունակէ այս կամ այն ձեւով տակաւին պահպանել դպրոցներ, օրաթերթեր եւ կուսակցական աշխուժութիւն, իսկ պոլսահայ գաղութը քայլ պահելով Թուրքիոյ քաղաքական զարթօնքին հետ, կ’ապրի իրեն յատուկ խմորումներ, եւ դուրս գալով պատեանէն կը հասնի Սփիւռքի միւս գաղութներուն:
Սուրիահայ գաղութը 2000ական թուականներուն կարելի է ըսել որ բարւոք եւ կայուն տնտեսական աճ արձանագրելով, քայլ պահած էր Սուրիոյ տնտեսական եւ հանրային փոփոխութիւններուն հետ, սակայն 2011 թուականի դէպքերը ահազանգ կը բարձրացնեն գաղութի ճակատագրին նկատմամբ: Գլխաւորաբար Հալէպի, Ղամիշ-լիի, Դամասկոսի մէջ քաղաքային կենցաղ ունեցող գաղութը, մասամբ ալ Քեսապի, Եագուպիէյի եւ շրջակայ վայրերու մէջ կիսագիւղական կենցաղ ունի: Հակառակ կենցաղներու տարբերութեան, համայնքներու քանակի տարբերութիւններուն, կ՚ենթադրուի որ գաղութը միացեալ կեցուածք պիտի ցուցաբերէ նման ճակատագրական պահին, քանի որ գրեթէ բոլորը կը պատկանին Բերիոյ Թեմի (Հալէպի Առաջնորդարանը) եկեղեցիներուն, եւ ՀՅ Դաշնակցութեան կազմակերպչական ցանցին:
Տրուած ըլլալով որ սուրիահայ գաղութը քաղաքական կառոյցներ չունի երկրին մէջ, ու անոր իրաւական ու կայունութեան յենարանը կը մնայ գործող վարչակարգի անդամներուն հետ անձնական կապերը, ու միայն որոշ չափով պաշտպանուած է սահմանադրական օրէնքներով, ուրեմն պէտք է ըսել որ բաւական փխրուն է անոր վիճակը: Գործող օրէնքները խիստ ենթակայ են զանազան մեկնաբանութիւններու՝ ըստ քաղաքական դրութեան: Օրինակ՝ Սուրիոյ կրօնական եւ աշխարհիկ իշխանութիւնները իրարմէ ամբողջովին տարբեր կը մեկնաբանեն հայկական ազգային իշխանութեան ընտանիքի եւ ժառանգութեան վերաբերեալ օրէնքները, ինչ որ խորապէս կ՚ազդէ գաղութի տնտեսական վիճակին վրայ, հետեւաբար կը մղէ արտագաղթելու, ինչ որ կ՚առաջնորդէ համայնքներու նօսրացման եւ կազմակերպութիւններու ջլատման:
Դրական Չէզոքութիւն
Լիբանանի պատերազմի ժամանակ գաղութը որպէս քաղաքական կեցուածք որդեգրած էր «Դրական Չէզոքութիւն» մօտեցումը: «Դրական Չէզոքութիւն» կը նշանակէ կողմ ըլլալ անոր որ կը ներկայացնէ պետութիւնը, եւ ոչ թէ այս կամ այն քաղաքական ուղղութեան: Այս մօտեցումը, թէկուզ քաղաքական բարոյականութեան առումով կրնայ նկատուիլ խնդրայարոյց, բայց տարիներու ընթացքին ան ինքզինք փաստած է որպէս Միջին Արեւելքի փոքրամասնութիւններու լաւագոյն քաղաքականութիւնը՝ ապահովելու համար որոշ անվտանգութիւն: Սակայն 2000ական թուականներուն, լիբանանահայ գաղութը այլեւս իր Դրական Չէզոքութենէն հեռացած է եւ ինքն իր մէջ բաժանուած, արտացոլելով խոր պառակտումները Լիբանանի քաղաքական դաշտին, եւ քանի որ այլեւս Լիբանանեան պետութիւնն ալ մէկ չէ, ուրեմն անիմաստ է խօսիլ Լիբանանահայութեան Դրական Չէզոքութեան մասին առ հասարակ:
Սուրիոյ պարագային տակաւին նոյնը չէ իրավիճակը: Տակաւին Պաշար ալ-Ասատի կառավարութիւնը, Պաաս Կուսակցութեան ղեկավարութեամբ, եւ բանակի գրեթէ ամբողջական հաւատարմութեամբ կը մնայ պետութեան գլուխը, ուստի հասկնալի է գաղութին դիրքորոշումը որպէս կողմ ներկայ վարչակարգին, որքան անմարդկային ու հակաժողովրդավարական ըլլայ ան: Ամեն պարագայի, տարիներու ընթացքին, սուրիահայ գաղութի կառոյցներն ալ սկսած են նմանիլ սուրիական կառոյցներուն, իրենց ժողովրդավարական մակարդակի առումով, եւ ժողովուրդ-ղեկավարութիւն յարաբերութիւններու առումով: Կ’ըսուի թէ սուրիական գաղտնի սպասարկութիւնները Հայերուն վերաբերեալ խնդիրները վստահած են հայկական ազգային իշխանութիւններուն, ինչ որ դարձեալ աւանդական օսմանեան քաղաքականութիւն մըն է, որ ազգային իշխանութիւնները կը համարէ պետական պաշտօնեայ, որուն գլխաւոր պաշտօնն է համայնքին հաւատարմութիւնը ապահովել: Այս ուղութեամբ քանի մը դէպքեր արդեն պատահած են Հալէպի մէջ:
Գաղութին ճկունութիւնը
Պէտք է նշել, որ իրականութեան մէջ, գաղութին կողմնորոշումը միշտ եղած է ճկուն, եւ իշխանութիւններու փոփոխութիւններու ժամանակ ան ճապկելու յատկութիւնը միշտ պահած է, նոր կապեր հաստատելով, նոր յարաբերութիւններ մշակելով, նոր դերեր ստանձնելով, եւ կամ նոր կաշառքներ եւ տուրքեր վճարելով: Իրավիճակը այժմ այնպէս է որ եթէ պետական դիտումնաւոր քաղաքականութիւն չըլլայ գաղութը լուծարելու, ճակատարգրական վտանգ մը այժմ չի սպառնար անոր, մանաւանդ որ այն վայրերը ուր դէպքերը կը պատահին, գլխաւորաբար ալեւի եւ սիւննի դաւանանքներու շփման գիծերուն վրայ են, ուր հայ համայնքները ստուար են, իսկ հայկական քաղաքային համախմբան գլխաւոր երկու վայրերուն՝ Հալէպի եւ Ղամիշլիի մէջ, բռնութիւնները դեռ սահմանափակ են:
Վերջապէս, հարկ է անդրադառնալ այն իրականութեան, որ հակառակ ներգաղութային եւ ընդհանուր բոլոր ճնշումներուն, թէկուզ փոքրաթիւ, կան հայ երիտասարդներ եւս, որոնք մաս կը կազմեն ազատական ձգտումներուն ու չեն վարանիր իրենց կեցուածքները բացէ ի բաց արտայայտելու հանրային ցանցերու մէջ, եւ նոյնիսկ մասնակից են այն մարմիններուն, որոնք թերեւս հանդիսանան յետ-աղէտային Սուրիոյ քաղաքական ողնայարը:
***
Սուրիական
Նոր Սահամանադրութիւնը
Անխուսափելի է
Մինչ նախագահ Պաշար ալ-Ասատ կը յաւակնի իշխանութեան գլուխ մնալ ի հեճուկս բոլոր ճնշումներուն եւ բարդութիւններուն, եւ «Սանտէյ Թայմզ»ի տուած իր հարցազրոյցին մէջ կ՚ըսէ թէ նոյնիսկ ինք անձամբ պատրաստ է զէնք վերցնելու եւ փողոց իջնելու, եւ մինչ Արաբական Լիկան եւ Թուրքիան օրն ի բուն ճնշումները կը բազմապատկեն վարչակարգին վրայ՝ ներքին խմորումները կամաց կամաց կը տանին ընդիմութեան շարքերու միացումին: Ազգային Խորհուրդը եւ Համակարգումի Մարմինը համաձայնութեան յանգած են Գահիրէի մէջ: Բան մը որ վարչակարգին համար թէ ողջունելի է եւ թէ մտահոգիչ: Մէկ կողմէն ընդիմութեան մը կազմաւորումը կը նշանակէ թէ վարչակարգը խօսակից պիտի գտնէ եւ սեղանի գլուխ նստի կառոյցի մը հետ, փոխանակ անյայտ կողմերու, բայց նաեւ կը նշանակէ թէ տեղի տալու շատ բան ունի վերջինիս դիմաց: Ընդդիմութեան երկու բեւեռներուն գլխաւոր պահանջն է Սուրիական Սահամանադրութեան ութերորդ յօդուածը չեղեալ նկատել, ըստ որուն «Պաաս Կուսակցութիւնը կը ղեկավարէ պետութիւնն ու հանրութիւնը»: Ինչպէս որ ընդիմութիւնը եւ վարչակարգը շատ լաւ գիտեն, այս յօդուածին ջնջուիլը առիթ պիտի տայ նոր կուսակցութիւններ կազմելու եւ բաց ընտրութիւններու երթալու: Վարչակարգի վերջին յայտարարութիւններուն համաձայն քանի մը օրուան ընթացքին կարելի է յանգիլ ութերորդ յօդուածի ջնջումին: Իսկ քանի մը ամսուան ընթացքին, ըստ խոստումներուն՝ ամբողջովին նոր սահմանադրութիւնը պատրաստ պիտի ըլլայ:
