Սեպտեմբերի 15-ը Բաքվի թուրքական օկուպացիայի օրն է: 1918 թվականի օգոստոս-սեպտեմբերին գրեթե մեկ ամիս տևած ճակատամարտը, որին Ստեփան Շահումյանի գլխավորած կառավարության անկումից հետո քաղաքի պաշտպանների կողմից մասնակցում էր նաև բրիտանական մի զորաջոկատ, ավարտվել է Նուրի փաշայի հաղթանակով:
Այդ իրադարձությունների վերաբերյալ պատմագիտական բազմաթիվ հրապարակումներ կան: Վարկածներից մեկը այն է, որ բոլշեւիկյան կենտորանական կառավարությունը Շահումյանի գլխավորած «կոմունային» բավարար ռազմական աջակցություն չի ցուցաբերել՝ Օսմանյան կառավարության հետ Բրեստում ձեռք բերված գաղտնի պայմանավորվածությամբ:
Այսպես թե այնպես՝ փաստ է, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտությունից մեկ-մեկուկես ամիս առաջ Օսմանյան Թուրքիան կարողացել է տիրանալ Բաքվին և հռչակված Ադրբեջանի ժողովրդական հանրապետության մայրաքաղաքը Գանձակից տեղափոխել այնտեղ: Անկախություն ստացած Ադրբեջանը Բաքվի կենտրոնում կանգնեցրել է «թուրք ազատարար զինվորի» հուշարձանը:
Քառասունչորսօրյա պատերազմին նախորդած ավելի քան երկու տասնամյակներին, ինչպես նաեւ թուրք-ադրբեջանական 2021թ. Շուշիի հռչակագիրն ստորագրելուն հաջորդած փուլում Բաքվի ,,ազատագրման,, օրն Ադրբեջանում նշվում էր մեծ շուքով: Այսօր, կարծես, քաղաքական իրավիճակ է փոխվել:
Սեպտեմբերի 15-ի ժամը 10:58-ին Բաքվի լրատվամիջոցները տարածել են օրվա առթիվ Թուրքիայի ԱԳՆ սոցիալական X հարթակում տարածած այս տեքստը. «Ադրբեջանցի մեր եղբայրներին և քույրերին շնորհավորում ենք Ադրբեջանի գեղեցիկ մայրաքաղաքի ազատագրման 106-րդ տարեդարձի կապակցությամբ: Մենք հարգանքով ենք պատվում անկախության համար զոհված մեր բոլոր շեհիդների հիշատակը»:
Ուղիղ մեկ ժամ անց նույն հարթակում Ադրբեջանի ԱԳՆ-ն հետևյալ գրառումն է թողել. «Այսօր լրանում է հայ-բոլշևիկյան օկուպացիայից Բաքվի ազատագրման 106-րդ տարին: Մենք երախտագիտությամբ ենք հիշում մեր բոլոր եղբայրների և քույրերի պայծառ հիշատակը, որոնք զոհվել են Բաքուն օկուպացիայից ազատագրելիս, և որոնք ոսկե տառերով են գրված ադրբեջանա-թուրքական եղբայրության պատմության էջերում»:
«Հայ-բոլշևիկյան օկուպացիայի» հիշատակումը քարոզչական վաղեմի կաղապար է: Հետաքրքիրն այն է, որ Ադրբեջանի ԱԳՆ-ն փաստացի «ադրբեջանա-թուրքական եղբայրությունը» հիշել է միայն Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարության հուշումով, ընդ որում՝ մեկ ժամ հետո:
Այդ ընթացքում, հավանաբար, քննարկվել է մի սկզբունքային հարց՝ ինչպե՞ս արձագանքել Բաքվի «ազատագրման» վերաբերյալ թուրքական կողմի բացահայտ ակնարկին, որ Ադրբեջանը պետական անկախությամբ պարտական է Օսմանյան կայսրությանը: Եվ ընտրվել է «լիրիկական» ձևակերպում, այն էլ ոչ թե թուրք-ադրբեջանական, այլ՝ ադրբեջանա-թուրքական եղբայրության մասին:
Դիվանագիտական տեքստում ստորակետի ընտրությունն իսկ քաղաքական է: Սեպտեմբերի 15-ի առթիվ Թուրքիայի և Ադրբեջանի ԱԳՆ սոցցանցային «սիրալիրությունների» փոխանակումը վկայում է, որ Անկարայի և Բաքվի միջև պատմա-քաղաքական իրողությունների գնահատման հարցում առկա են լուրջ տարընթերցումներ:
Չարժե, երևի, հեռուն գնացող ենթադրություններ անել: Ամեն դեպքում, Թուրքիան և Ադրբեջանը եղել են, կան և մնալու են ռազմավարական դաշնակիցներ: Առկա անհամաձայնությունները, ըստ երևույթին, պայմանավորված են Իլհամ Ալիևի ծայրահեղ հավակնոտությամբ, որ, թվում է, խորքային առումով ոչ թե Ադրբեջանի, այլ իր՝ որպես ինքնուրույն դերակատարի, կերպարի հաստատման նպատակ ունի: Հնարավո՞ր է այդ «դառնացածությունից» ի շահ Հայաստանի օգտվել:
