«Կարևորում ենք նաև Լեռնային Ղարաբաղի հարցի կարգավորումը, որը կերաշխավորի Լեռնային Ղարաբաղի հայության իրավունքներն և անվտանգությունը: Կարծում եմ՝ Ադրբեջան-Լեռնային Ղարաբաղ քննարկումների մեկնարկը կարող է օգտակար լինել: Այս համատեքստում պիտի ընդգծեմ Ֆրանսիայի դերը՝ որպես ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահող երկիր»,- Փարիզում սեպտեմբերի 26-ին Ֆրանսիայի նախագահ Մակրոնի հետ հանդիպումից առաջ հայտարարության մեջ նշեց Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը՝ անդրադառնակով հարցերի այն շրջանակին, որ կլինեն Ֆրանսիայի նախագահի հետ հանդիպմանը: Ինչ են քննարկել այդ առնչությամբ Հայաստանի վարչապետն ու Ֆրանսիայի նախագահը, մանրամասներ հայտնի չեն, սակայն Նիկոլ Փաշինյանի հայտարարությունը՝ Լեռնային Ղարաբաղի և Ադրբեջանի շփումների մասին, արժանի է ուշադրության, քանի որ իր մեջ պարունակում է առանցքային հանգամանք թե հետպատերազմական իրավիճակի համար, թե արցախյան կարգավորման համար ընդհանրապես:
Խոսքն Արցախի սուբյեկտայնության մասին է, որն իրողություն էր մինչև 1998 թվականին Հայաստանում տեղի ունեցած իշխանափոխությունը, երբ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը զիջեց նախագահի պաշտոնը Ռոբերտ Քոչարյանին, որը մինչ այդ Հայաստանի վարչապետի պաշտոնը ստանձնելու համար թողել էր Արցախի նախագահի պաշտոնը: Հայաստանում ստանձնելով նախագահի պաշտոն և դառնալով փաստացի գլխավոր բանակցող՝ Ռոբերտ Քոչարյանը, ըստ էության, նույնացրեց Հայաստանն ու Արցախը՝ այդպիսով «ստանալով» մեկ սուբյեկտ՝ Հայաստան, որը ներկայացնում է նաև Լեռնային Ղարաբաղը։ Իսկ դա բերեց արցախյան հարցի դեֆորմացման՝ դրանից բխող ծանր հետևանքով: Լեռնային Ղարաբաղի այսպես կոչված քաղաքական դաշտը որևէ կերպ չփորձեց ինստիտուցիոնալ դիմադրություն ցուցաբերել դեֆորմացման այդ գործընթացին՝ ստանձնելով Երևանի քաղաքական կցորդի, գործնականում քաղաքական դեկորի վերածվելու «ճակատագիրը»:
Պատկերը գործնականում շարունակվում է առ այսօր, մի էական տարբերությամբ՝ եթե արցախյան քաղաքական դաշտը մինչ 2018-ը Հայաստանի քաղաքական իշխանության «ինտերիերի» մաս էր, ապա 2018-ից հետո վերածվել է Հայաստանի նախկին քաղաքական իշխանություն-ընդդիմության «ինտերիերի» մասի, ինչը առավել խորացել է 44-օրյա պատերազմից հետո: Մինչդեռ, պատերազմից հետո ստեղծված իրավիճակում Արցախի քաղաքական սուբյեկտության հարցը դարձել է առավել կենսական և ընդհուպ օրհասական՝ հաշվի առնելով և այն, որ գործնականում հիմնավորապես թուլացել է Հայաստանի քաղաքական ազդեցությունն Արցախի վրա, ինչպես նաև Արցախի հարցին առնչվող քաղաքական իրողությունների վրա: Այդ ամենով հանդերձ, սակայն, Ստեփանակերտը գործնականում շարունակում է քաղաքական իմաստով լինել «ձայն բարբառո հանապատի» ռեժիմում: Մի ձայն, իհարկե, լսվում է պարբերաբար՝ որ Արցախը երբեք չի կարող լինել Ադրբեջանի կազմում (և սա, անշուշտ, միանգամայն հիմնավոր և աներկբա հանգամանք է, առավել ևս Ադրբեջանի շարունակվող մարդատյաց ու հայատյաց քաղաքականության պատկերի ֆոնին), և որ համայն հայությունը պետք է կենտրոնանա Արցախի վրա: Օրերս այդ միտքը լոսանջելեսահայության հետ հանդիպմանը վերստին արտահայտել էր Արցախի արտաքին գործերի նախարարը: Իսկ ի՞նչ պետք է անի Արցախի քաղաքական դաշտը, հայությանն իր վրա կենտրոնացնելուց բացի, ինքն ինչի վրա պետք է կենտրոնանա՝ ինչ օրակարգի, ինչ բովանդակության, Արցախի սուբյեկտությունը վերականգնելուն ուղղված քայլերի, փորձերի ինչ մեթոդաբանության և ճանապարհային քարտեզի նախագծերի կամ մոդելների վրա, հարցը մնում է բաց:
