«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ, ժողովրդագրագետ Արտակ Մարկոսյանը
-Պարոն Մարկոսյան, Հայաստանում անպտղության ցուցանիշը 16,8% է։ Այս ցուցանիշը բարձր է Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության հաստատած սահմանային ցուցանիշից։ Նշվում է, որ ՀՀ–ում խնդիրը ոչ թե բժշկակենսաբանական է, այլ սոցիալ–բժշկական: Այս ամենը որքանո՞վ է ազդեցություն ունենում ժողովրդագրական խնդիրների վրա։ Իրավիճակը որքանո՞վ է մտահոգիչ։
-Բնականաբար, մտահոգիչ է, քանի որ վերջին նման վիճակագրության համեմատ գրեթե նույնն է մնացել։ Վերջին հետազոտությունն իրականացվել էր 2014 թվականին, և փաստացի մենք ութ տարի անց իրավիճակի բարելավում չունենք: Բայց այստեղ մի յուրահատկություն կա. փաստացի տղամարդկանց անպտղության ցուցանիշն ավելի բարձր է, քան կանանց մոտ։ Հնարավոր է, որ ութ տարի առաջ կարծրատիպերից ելնելով չեն պատասխանել կամ իսկապես վատթարացել է վիճակը վերջին ութ տարվա մեջ, բայց սա էլ է մտահոգիչ։ Եվ եթե դիտարկենք, թե որ մարզերում է շատ տարածված՝ Երևան, Լոռի, Սյունիք և Վայոց Ձոր, սա նշանակում է, որ Հայաստանում վերարտադրողական տարիքում գտնվող անձանց վեցից մեկը չի կարողանում մասնակցել ծնելիության գործընթացին: Սա շատ լուրջ խնդիր է։ 2019 թվականին, երբ քաղաքականություն մշակվեց, ներկայացվեց կառավարությանը, այն ժամանակ վերարտադրողական առողջության ծրագիր կար, որի արժեքը 600 միլիոն դրամ էր: Այն 2019-ին դարձավ 1,9 մլրդ, բայց կորոնավիրուսի ժամանակ այս թիվը փոքրացել էր։ Կարծում եմ՝ այս պարագայում պետք է խնդիր դրվի, որպեսզի գումարների լուրջ ավելացում լինի։ 1,7 տոկոս առաջնային անպտղության ցուցանիշն է, այսինքն՝ նախորդ հետազոտության համեմատ առաջնային անպտղության ցուցանիշը նվազել է, նախկինում 5 տոկոս էր, 12 տոկոս երկրորդայինն էր։ Այս անգամ առաջնային անպտղության ցուցնաիշը 1,7 է, իսկ երկրորդայինը՝ 15,1 տոկոս: Այսինքն երկրորդային անպտղության ցուցանիշը բարձրացել է: Երկրորդային անպտղությունն այն է, երբ կինը երեխա է ունենում, դրանից հետո են խնդիրներ առաջանում: Սա նշանակում է, որ մեր առողջապահական համակարգը այդքան լավը չի՞, որ կանանց մոտ խնդիրներ են առաջանում առաջին երեխան ունենալուց հետո: Բնականաբար, առաջնային անպտղությունը բուժելն ավելի դժվար է, ավելի ծախսատար է: Կարծում եմ՝ պետք է գումար ավելացնել երկրորդային անպտղության բուժման նպատակով, և այս հարցին պետք է ավելի արմատական լուծում տրվի, որովհետև մենք այստեղ բավական ծնունդներ ենք կորցնում: Բավական ներկայացուցչական հետազոտություն էր, վերարտադրողական տարիքի մոտավորապես 3500 հոգու էին հարցեր ուղղել: Ըստ վերջին հետազոտության, 90 հազար հոգի ուներ այդպիսի խնդիր: Կարող ենք արձանագրել, որ բարելավում չենք ունեցել և տղամարդկանց վերարտադրողական առողջությունն է վատթարացել, ինչը շատ լուրջ պատճառներ ունի: Այստեղ և աշխատանքային միգրացիան իր դերն ունի, սեռական դաստիարակությունը դեր ունի: Երևի պետք է պարտադիր լինի, որ ամուսնությունից առաջ զույգերը հետազոտվեն, որպեսզի վարակված տղամարդը կնոջը ևս չվարակի:
Ձեր կարծիքով, ծնելիության խթանմանն ուղղված ծրագրերը բավարա՞ր են, թե ավելին պետք է արվի:
Երբ 2019 թվականին սկսեցինք այդ գործընթացը, այնտեղ կոնկրետ խնդիրներ կային, որոնք լուծում էին պահանջում: Ասենք, առաջին երեխայի ծնվելու դեպքում միանվագ դրամական աջակցությունը 50 հազար դրամ էր: Մենք այդ 50 հազարը 300 հազար դրամ դարձրեցինք ոչ թե նրա համար, որ ծնելիությունը խթանենք, այլ որպեսզի ծնողները չմտահոգվեն նորածին երեխայի ծախսերի մասին, նաև երեխայի ծնունդը չհետաձգեն: Մենք այդ բացը փակեցինք: Ամենալուրջ առաջարկը, որ ընդունվեց կառավարության կողմից, գյուղական բնակավայրերում երեխայի խնամքի նպաստի տրամադրումն էր վարձու աշխատող չհանդիսացող կնոջը: Մ ինչ այդ միայն աշխատող կայանք էին ստանում այդ նպաստը: Արդյունքում արձանագրում էինք, որ 2010-ի հետո գյուղական բնակավայրերում ծնունդների թիվը անկում էր ապրել ահավոր տեմպերով: Մենք պետք է հասկանանք, որ գյուղում երեխաների պահանջմունքը մեծ է: Նույնիսկ վերջին տվյալներով, երեխաներ ավելի շատ են ծնվում գյուղերում, քան քաղաքներում, բայց առաջին և երկրորդ երեխայի պարագայում մենք լուրջ խնդիր ունենք: Դա կախված է արտագաղթի և սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի հետ: Գյուղում, համենայնդեպս, մարդիկ ուզում են ավելի շատ երեխա ունենալ, բայց պայմանները, ենթակառուցվածքները՝ մանկապարտեզ, դպրոց, աշխատանք։, եկամուտ, այդ ամենը խանգարում է, որ մարդիկ իրենց ցանկությունն իրականություն դարձնեն: Փաստացի անկախությունից ի վեր, 30 տարի գյուղում ծննդաբերող կինը որևէ օգնություն չի ստացել: Գյուղում ապրող կինը որևէ տեղ որպես աշխատող գրանցված չէ և դրա համար որևէ գումար չէր ստանում; Գոնե երեխայի տակդիների համար գումար չենք տվել:
Հիմա 2020-ի հուլիսի 1-ից գյուղում բնակվող և վարձու աշխատող չհանդիսացող կինն ստանում է այդ գումարները: Իսկ այս տարվա հունվարի 1-ի նաև քաղաքաբնակ և վարձու աշխատող չհանդիսացող կինը կստանա այդ գումարները: Այսինքն հիմա բոլոր կանայք ստանալու են երեխայի խնամքի նպաստ: Այդ բացը փակվեց: Բացի այդ, խնամքի նպաստի չափը հունվարի 1-ից դարձել է 30700 դրամ, իսկ գյուղական բնակավայրում ապրող կինը դրա կրկնակին է ստանալու: Այդուհանդերձ, համալիր լուծման տեսանկյունից դեռևս խնդիրներ կան լուծելու: Երեք բնակարանային ծրագիր մեկնարկեց, որը 150 տոկոս կատարողական է ցուցադրում, այնքան լավ է աշխատում, որ կառավարությունը ստիպված եղավ այդ նպատակով հատկացվող գումարներն ավելացնել: Թիրախները ճիշտ են ընտրված, լավ մշակված նախագիծ է: 2019-ից հետո երեխա ունեցող ընտանիքներին բնակարանային ապահովության ծրագրերը ամենալավ նախագծերից են: Այն նախատեսում է կանխավճարի վճարման աջակցություն՝ մարզային բնակավայրերում բնակարան գնելու համար, կանխավճարի ապահովագրություն և երեխայի ծնունդով պայմանավորված աջակցություն հիփոթեք մարող ընտանիքներին:
Հաջորդ քայլերից կարևորը պետք է լիներ բազմազավակ ընտանիքների մասին օրենքը: Կառավարությունը 2022-ի հունվարի 1-ից նաև 3-րդ և հաջորդ ծնվող երեխային սկսեց տրամադրել 50 հազար դրամ, մինչև երեխայի 6 տարեկան դառնալը: Դա գործելու է դեռևս մինչև 2025 թվականի դեկտեմբերի 31-ը, բայց կարծում եմ՝ կշարունակվի: Էլի բավական մեծ աջակցություններ կան, 3-րդ, 4-րդ երեխայի միանվագ նպաստը 1 մլն դրամ է, 5-րդ և հհաջորդի համար՝ 1,5 մլն դրամ: Այս ամենը շատ լավ է, կառավարությունը բավական լուրջ գումար է ծախսում՝ 32 մլրդ դրամ, իսկ հաջորդ տարի այդ թիվը կմեծանա:
Ժողովրդագրական քաղաքականությունն ամբողջացնելու համար էլ ի՞նչ քայլեր պետք է արվեն:
Ժողովրդագրական քաղաքականությունն ամբողջացնելու համար մենք դեռ 2019-ին կարևոր հարց ենք բարձրացրել՝ աշխատող կնոջ համար այնքան կարևոր չէ գումարը, որքան երեխայի խնամքի հետ կապված խնդիրները: Մենք առաջարկել էինք, որ գործարկվեր մսուր-մանկապարտեզների ցանցը, որպեսզի կինը ունենա հստակ երաշխիք, որ երեխային շուտ կտանի մանկապարտեզ: Աշխատող կնոջ համար դա շատ կարևոր է: Եթե ինքն ունենա այդ երաշխիքը, որ պետությունը հոգալու է երեխայի խնամքի հետ կապված գործառույթը, ինքն ավելի հակված կարող է լինել երեխա ունենալու: Որովհետև երեխա պահելը շատ բարդ է, եթե չկա տատիկը, պապիկը, ապա պետք է դայակ վարձել, որն ավելի թանկ է: Այս պայմաններում ոչ բոլոր կանայք են հակված ավելի շատ երեխաներ ունենալու: Մանկապարտեզների հարցը լուծվեց, նույնիսկ դպրոցներում երկարօրյայի հարցը լուծվեց, հիմա արդեն պայմանագրային հիմունքներով դպրոցահասակ երեխաները կարողանում են մնալ երկարօրյա: Բայց կոնկրետ մսուր-մանկապարտեզների հարցը բաց մնաց: Սա ևս պետք է իր լուծումն ստանա:
Բայց ժողովրդագրական քաղաքականությանը վերջը պետք է լինեն սոցիալական երաշխիքները: Այսինքն ոչ թե մենք ասենք՝ արի քեզ փող տանք, դու երեխա ունեցիր, այլ պետք է ասենք՝ հարգելի ծնող ջան, մենք քեզ տալիս ենք սոցիալական երաշխիքներ: Այսինքն եթե դու ունենում ես 3 կամ 4 երեխա, իմացած եղիր, որ քո երեխան, ասենք, բակալավրիատում անվճար է սովորելու, դու կունենաս բժշկական անվճար ապահովագրություն, բազմազավակ ընտանիքի երեխան մինչև 18 տարեկանը կստանա երեխայի խնամքի նպաստը: Դրա մեջ կարող են մտնել բնակարանային ապահովման խնդիրները: Մենք պետք է փաթեթ առաջարկենք մարդկանց և ասենք՝ ընտրեք, եթե դուք ուզում եք շատ երեխաներ ունենալ, հտակ իմացեք, որ դուք այս արտոնություններից օգտվելու ենք: